Met de uitgeselecteerde verhalen ging de projectleider
naar de volgende stap:
Stap
3: De analyse van de verhalen
Deze
werd aanvankelijk verricht door de projectleider. In later stadium ook door de
deelnemers. De analyse hield in dat in de kantlijn van het verhaal de cijfers (1)
t/m (7) werden gezet - zoals dat gedaan is in de kantlijn
[Blz.
73]
van
het verhaal van Steffie op blz. 29. Tevens werd een
korte typering van de informatie over dat element in enkele woorden in de
kantlijn geschreven.
Dit is een zeer wezenlijke stap, want welke woorden kies je
dan? Die woorden die ten kortste weergeven wat de leidster eigenlijk deed,
wilde, zag, achteraf voelde, dacht. Die woorden proberen de handelwijze in de
kern te vatten. Als het lukt, liggen die woorden net tussen het concrete
niveau van het verhaal en het iets abstractere niveau van het bespreken van het
verhaal in.
De
volgende
woorden in de kantlijn zullen vermoedelijk wel te verdedigen zijn:
Analyse: Steffie moet slapen
|
|
(1)
|
Situatie
|
Conflict, luid protest
|
|
(2)
|
Doel
|
Hij moet uitrusten, met goed huneur naar de dokter = zorg
voor rust
|
|
(3)
|
Werkwijze
|
Begrip + eis
|
|
(4)
|
Afloop
|
Voelt zich begrepen en slaapt fijn in
|
|
(5)
|
Bevinding achteraf
|
Tevreden
|
|
(6)
|
Inzicht
|
Brullen is zijn recht, daarover geen conflict.
Belangen moet je onderkennen èn scheiden
|
|
(7)
|
Zoekweg
|
|
Als je nu, zoals hierboven, de woorden uit de kantlijn
bij elkaar zet, krijg je in korte bewoordingen de handelwijze van de leidster
overzichtelijk in beeld.
Nu is het verhaal van Steffie een heel duidelijk
verhaal, dat kennelijk aan de hand van de zeven vragen is geschreven. Vanwege
die helderheid is het verhaal ook als voorbeeld gebruikt om het begrip 'handelen'
en de zeven elementen daarin toe te lichten.
Nu
zijn verhalen niet altijd zo precies van 1)) t/m (7) geschreven. Dan is het
nuttig om de woorden uit de kantlijn over te brengen op een 'overzichtsvel',
waarop je dan de handelwijze beter kunt overzien.
In
de inleiding van dit verslag is het verhaal van Mike en zijn verdriet en van
Barney en de spoken weergegeven als introductie in het onderwerp van dit
onderzoek. Het staat op blz. 12.
Als illustratie van de werkwijze in dit onderzoek
wordt
hieronder nu de analyse van dat verhaal weergegeven; het blijken eigenlijk al
twee verhalen te zijn, zodat de analyse in twee kolommen is weergegeven [in een
apart bestand: klik op het onderstaande:].
Analyse
van het verhaal van Mike & Barney
Een
derde voorbeeld
Het
beschrijft de eerste 24 uur dat er in een groep oudere, zwakbegaafde meisjes een
nieuw meisje is gekome,' Lia. In dit verhaal zijn vier fasen te onderscheiden.
Na het verhaal wordt het overzichtsvel weergegeven, waarop tevens een volgende
stap in de analyse te zien is: de horizontale en de vertikale analyse. Na het
voorbeeld wordt dat uitgelegd.
[Een
en ander staat in een apart bestand. Klik op de onderstaande titel:]
Verhaal
& analyse: Angstig meisje in de groep
Stap
4: De analyse en het overzicht van meerdere verhalen
Op
in principe dezelfde manier kunnen meerdere verhalen over een thema
geanalyseerd worden en tot methodische ideeën leiden.
Een
of soms meerdere verhalen kunnen dan in een kolom worden beschreven met de
trefwoorden uit de kantlijn. Het abstractie-niveau wordt dan alweer iets hoger
dan wanneer één verhaal wordt geanalyseerd.
Een
voorbeeld hiervan
waarin
de vraag 'Hoe leg je contact?' een van de gekozen speerpunten was. Daarbij dient
verteld te worden dat in deze kring het begrip contact naar voren was
gekomen, met name als alternatief voor de aandacht die de meisjes
eindeloos bleken te vragen, vaak zelfs afdwongen.
In
het volgende overzicht zijn zes verhalen over contactleggen met het meisje uit
het vorige voorbeeld, Lia, in één schema geanalyseerd. Over de begrippen aandacht
en contact en over de methodische ideeën hierover zal in deel II verteld
worden. Hier gaat het om de methode van werken, om deze stap op de weg van
verhaal tot methodische conclusies. Ter wille van de ruimte zijn de zes verhalen
niet weergegeven en volgt meteen het overzichtsvel
[In
een apart bestand; klik op de titel hieronder].
Zij
en ik: Contactopbouw - Analyse
[Blz.
79]
Stap
5: Het terugrapporteren in een notitie
De
verhalen en lesverslagen werden door de deelnemers opgestuurd naar de
projectleider in de eigen regio, tien á veertien dagen voor het kringgesprek
zou plaatsvinden. De projectleiders selecteerden zo nodig verhalen als het er
te veel waren (stap 2) en verrichtten de analyses; in een later stadium werd
dit ook wel aan de deelnemers gevraagd of in het kringgesprek gezamenlijk
gedaan (stap 3).
De
verhalen werden door de projectleiders zo nodig leesbaar uitgetypt of
uitgeschreven en werden, al dan niet voorzien van analyses, samengevoegd in
een notitie; veelal werd een inleiding geschreven, soms werd een beschouwing
toegevoegd, vaak werden vragen geformuleerd.
Deze
notitie werd ongeveer een week voor het kringgesprek opgestuurd naar de
deelnemers. Ieder werd geacht op de dag van het kringgesprek de notitie
gelezen te hebben en op de erin gestelde vragen een eerste eigen antwoord
geformuleerd te hebben.
Voor
we nu de volgende stap bespreken, het kringgesprek, dienen we even terug te
schakelen en te bezien welke keuzes er door de projectleiders bij de stappen 3
t/m 5 intussen zijn gemaakt.
De
keuzen bij de stappen 3 t/m 5
Nadat
de praktijkwerkers als eersten hun keuze hebben gemaakt welk verhaal
zij opschreven en in welke woorden zij dit deden, is de projectleider als
tweede aan de beurt om te kiezen. Als deze de analyse verricht, kiest deze
deels de termen en begrippen die al in het verhaal zijn gebruikt, de termen en
begrippen van de werkers dus, die komen uit hun taal, hun interpretatiekader,
hun theorie.
Bij
de analyse zoekt hij of zij ook naar woorden die samenvattend en abstraherend
zijn én die de kern weergeven van wat er verteld is, woorden ook die verder
doordenken mogelijk maken
Die
woorden komen dus uit de taal van de projectleider, dus uit diens
interpretatiekader, diens theorie en -- naar we mogen verwachten -- uit de
vakliteratuur. Als het goed is, sluiten de door de projectleider gekozen
begrippen enerzijds goed aan bij die van de praktijkwerkers én bieden ze
anderzijds uitzicht op nieuwe ideeën. De projectleider kan lang wikken
en wegen, er zal een keuze moeten worden gemaakt en op dat moment heeft de
projectleider dus invloed. Het kan zijn dat een andere projectleider andere
begrippen zou kiezen vanuit een andere theorie of een ander deel van de
vakliteratuur.
Neem
even het verhaal: "Angstig meisje in de groep"
(blz. 75 en 76). In de analyse is bij (1) ingevuld: 'hevig gevoel'. Wellicht
had een ander hier ingevuld: 'overdreven gevoel' of weer een ander: 'hysteroïde
gedrag'.
Bij (3) is ingevuld: 'macht'. Wellicht had een ander hier 'functioneel gezag'
ingevuld.
Hetzelfde
geldt voor de vragen en ideeën die de projectleider in de notitie aandraagt:
dat zijn keuzen. Dit moet wel, wil hij of zij geen lege papieren indienen. Het
feit dat hiermee invloed wordt uitgeoefend mag niet verhuld worden; daarom
wordt het hier duidelijk vermeld. In hoofdstuk II is betoogd dat in bepaalde
typen onderzoek de onderzoeker geen invloed mag uitoefenen op de onderzochten,
maar dat dat bij dit type onderzoek, handelingsonderzoek, juist een van de
methoden van onderzoek is. Bovendien zijn de praktijkwerkers hier niet de
onderzochten, maar de mede-onderzoekers van hun eigen handelwijzen.
In
ieder geval is duidelijk geworden dat het bij het analyseren van het verhaal
niet alleen gaat om het beschrijven, maar ook om het samenvatten en
abstraheren, dus om het interpreteren of her-interpreteren van het
vertelde. Nadat de praktijkwerkers als eersten hun keuzes maakten, en
de projectleider der als tweede aan de beurt was, is nu de beurt aan
allebei, namelijk in het kringgesprek.
[Blz.
80]
Stap
6: Het kringgesprek
Hierover
is in § 1 al gezegd dat dit gesprek machtsvrij,
dialogisch, kritisch en dialectisch dient te zijn. Deze termen zijn op
blz. 69 uitgelegd. Met nadruk mag nog eens herhaald worden dat de kracht van
de argumentatie de enige toegelaten kracht is; noch de macht van een positie
(hoofdleider, staflid, projectleider), noch de macht van het getal van de
meerderheid mag gelden, alleen de argumenten gelden. Ook de macht van het
'zeker weten' mag niet overheersen, daar mag altijd de vraag, de twijfel of de
tegenstelling tegenover staan. Er wordt ook niet per se gestreefd naar
overeenstemming; er kunnen heel goed meerdere ideeën, alle voorzien van een
vraagteken, naast elkaar blijven staan.
In
dit project zijn er kringen gevormd van groepsleiders, soms ook begeleiders,
docenten en projectleider; kringgesprekken vonden ongeveer maandelijks plaats.
Begonnen werd met het goedkeuren, afkeuren of wijzigen van de notulen van de
vorige zitting. Er werd vrijwel woordelijk genotuleerd; de projectleiders
schreven tijdens het gesprek in telegramstijl op wat er werd gezegd en werkten
dit zo snel mogelijk daarna uit tot een leesbaar verslag, dat weer aan de
kringdeelnemers werd voorgelegd.
Daarna
kwamen de verhalen ter sprake die in de notitie vervat waren. Meestal kwam eerst
de schrijver van het verhaal aan bod. Daarna was er ruimte voor vragen en voor
bespreking van de analyse en de daarin vervatte ideeën. Voor een goed
kringgesprek is het van belang om afwisselend op concreet en op meer abstract
niveau te spreken en te denken. Op het abstracte niveau is het van belang om de
begrippen die bij het denken gebruikt worden, expliciet te bespreken en kritisch
op hun waarde te toetsen. Zo zijn bijvoorbeeld begrippen als 'macht', 'gezag',
'opvoeding', 'leren' en 'persoon' aan de hand van verhalen in dit project
grondig besproken.
Een
voorbeeld van de wisseling van niveau zijn de lessen over conflicthantering die
in een van de kringen zijn besproken. Dit gebeurde drie keer:
Opgemerkt
dient nog te worden dat zo'n kringgesprek, vooral als het tevens een teamgesprek
is, niet alleen een rationeel gebeuren is maar evenzeer een sociaal en
emotioneel gebeuren. Mensen kunnen zich bij kritisering van hun verhaal
aangevallen voelen, kunnen diepe twijfels voelen als hun vanzelfsprekendheden
worden voorzien van vraagtekens. Verhalen kunnen diepe emoties bevatten of
oproepen. Voor iemand die zo'n gesprek leidt is het even essentieel om op dat
emotionele niveau te communiceren als het is om op het abstracte rationele
niveau te kunnen werken. Als de gespreksleider, hier de projectleider, zich
opstelt als kwetsbaar persoon met eigen twijfels en gevoelens, maakt hij of zij
het de deelnemers gemakkelijker om zich ook zo op te stellen. En die opstelling
als persoon, inclusief twijfels en gevoelens, is noodzakelijk om het eigen
handelen compleet te kunnen bespreken en om tot beter handelen te komen,
handelen dat echt en eigen is en dat in de woelige en emotionerende praktijk van
de dagelijkse leef- of leersituatie ook in praktijk kan worden gebracht.
Al
met al stelt het leiden van zo'n gesprek z'n eisen: er moet echt geleid worden,
de tijd en de agenda moeten worden bewaakt, de regels van het kringgesprek
dienen te worden bewaakt, ieder dient gelijke kans op deelname te hebben
enzovoorts, terwijl ook een correcte notulering van belang is voor de volgende
stadia van het onderzoek.
Een
aspect van het leiden van zo'n gesprek dient apart en met nadruk te
[Blz.
81]
worden
vermeld. Het onderwerp van gesprek is namelijk: de eigen handelwijze -- dus NIET
de bewoners of leerlingen. Zij komen wel in het verhaal voor en hun namen worden
vast wel genoemd, maar zij zijn NIET het onderwerp van gesprek. De
handelwijze van de werker is het onderwerp. Dus niet de passiviteit van Lia
(en de eventuele verklaring daarvan) is het onderwerp, maar datgene wat de
werkers zelf doen met die passiviteit. Een verklaring kan daarbij van
dienst zijn, maar dient toch altijd te leiden tot eigen handelingsmogelijkheden
van de werker. De verleiding om over de bewoners of leerlingen te praten
is groot.
Daarom
dient continu gewaakt en bijgestuurd te worden in de richting van het eigenlijke
onderwerp van gesprek. Een hulpmiddel daarbij is de gespreksregel dat zoveel
mogelijk in de ik-vorm gesproken wordt; bij het bevragen komt de jij-vorm in
aanmerking, en slechts nu en dan de hij- of zij-vorm.
Stap
7: Van kringgesprek tot methodiek
De
methodische ideeën uit de verhalen, notities en de kringgesprekken staan nu op
papier. Zo'n stapel papieren is nog geen bruikbaar gebleken methodiek, daar is
nog een tussenstap voor nodig.
De
opgeschreven gegevens en ideeën dienen nu systematisch bijeengezet te worden,
alweer op een iets hoger niveau van abstractie. Dit werd gedaan door de
projectleider en wederom aan de hand van de zeven vragen. De werkwijze hierbij
is in essentie gelijk aan die bij het analyseren van de verhalen. De notulen en
de gegevens uit de verticale en horizontale analyses kunnen weer voorzien worden
van de cijfers (1) t/m (7) Daarvan kan per element van het handelen een
overzicht worden gemaakt. Daarin staan dus alle uitspraken over (1) de situaties
en de interpretaties daarvan, (2) de doelen, (3) de werkwijzen, enzovoorts.
De
volgende stap is om die uitspraken per element te overzien en ze om te
vormen van een verzameling uitspraken tot een logisch geordend geheel.
De lijst van werkwijzen, aanvankelijk een opsomming, wordt dan
bijvoorbeeld ingedeeld in groepen en subgroepen van werkwijzen die samen een
logisch geordend geheel vormen.
Na
de ordening per element volgt de ordening over alle elementen. De
logische ordening van uitspraken binnen een element kan veelal in
overeenstemming gebracht worden met de logische ordening in de andere elementen.
Bij drie typen werkwijzen kunnen drie typen afloop optreden, of misschien zes
typen. Bij twee typen doelen kunnen twee typen handelwijzen horen, of misschien
vier typen met subgroepen.
Bij
twee wezenlijk verschillende interpretaties van een situatie zullen vermoedelijk
ook twee wezenlijk verschillende doelen horen, mogelijk ook twee verschillende
werkwijzen en twee typen afloop met interpretaties.
Als
hierbij streng systematisch en streng logisch gewerkt wordt, kan de
projectleider het aldus ontstane geheel als een voorlopige methodiek
terugrapporteren aan de kring, die het weer zeer kritisch bekijkt en die
inspecteert of de inzichten echt de eigen inzichten zijn én of ze echt
bruikbaar zijn. Dit kan weer leiden tot bijstellingen, opvulling van lege
plekken, tot herformulering.
Dit
proces van methodiekformulering en herformulering kan net zo lang doorgaan tot
ieder tevreden is of, in de praktijk, tot de tijd om is.
In
dit project is dat ook gebeurd. Het gehele project is georganiseerd in acht
fasen (waarover straks); na iedere fase werd door de projectleider een
concept-verslag geschreven dat aan de kring is voorgelegd, waarna het verslag
werd bijgesteld tot eindverslag van die fase.
Dat
verslag werd nog eens aan de andere kringen voorgelegd, maar daarover wordt in
de volgende paragraaf verteld.
[Blz.
82]
Als
het allemaal gelukt is, is dan na alle concepten en bijstellingen een
opgeschreven methodiek ontstaan, die in de praktijk bruikbaar is gebleken,
die eigen is aan de werkers, en die (als het allemaal is gelukt) ook voldoet aan
eisen als logische consistentie, ethische juistheid, openheid voor verdere
ontwikkeling -- kortom aan de eisen die aan handelingsonderzoek gesteld mogen
worden en die in § 3, punt e. van hoofdstuk II
zijn opgesomd.
En
denk nu niet: dan zijn we klaar, want morgen komt er weer een nieuwe Lia in de
groep die je in situaties brengt die om anders methodisch handelen vragen dan je
gewend was: je moet weer terug naar stap 1. Methodiekontwikkeling is een
permanent proces.
Hetzelfde
geldt voor de werkers: volgende maand kun je hevige rug- of hoofdpijn krijgen of
depressief worden -- waarna de situaties er ineens anders uit gaan zien en
bepaalde handelwijzen ineen onbruikbaar zijn geworden. Je zult nieuwe moeten
uitvinden: terug naar stap 1, methodiekontwikkeling is een permanent proces.
Hetzelfde
geldt voor teams: collega's gaan en nieuwe komen.
