[Blz. 64]

is in principe overdraagbaar via het gesproken en geschreven woord. Maar zijn handelingsmogelijkheden ook overdraagbaar? Handelen is, zoals het hier omschreven is aan het begin van dit hoofdstuk, per definitie gebonden aan personen. Wat voor de ene persoon een mogelijkheid is, is dat ook voor een andere persoon een mogelijkheid? 

Met een verwijzing naar het ronde-palen-voorbeeld van De Zeeuw (blz. 59) zou Je dit criterium wel eens niet als eis, maar als vraag moeten stellen: moet nu iedere werker of ieder team zijn eigen wiel uitvinden? Met als consequentie, al naar gelang het antwoord uitvalt, de vraag: moeten we de wielkunde doceren en/of de uitvindkunde? 

Laten we vooralsnog 

1.d. Ethische juistheid

Deze eis wordt in de literatuur zelden gesteld. Pedagogen plegen hem wel te noemen 

(Imelman 1978a, Ter Horst 1980, De Ruyter 1983b, 1984).

Ik noem de eis expliciet. Een werkwijze (neem het toepassen van electroshocks of energie-dempende medicijnen) kan technisch gezien wel bruikbaar zijn en een gewenste afloop te zien geven, maar is daarom nog niet per se juist, dus nog niet per se bruikbaar voor een handelend persoon. Een handelend persoon weet zich verantwoordelijk aan de hand van kritiseerbare normen en vraagt dus om handelingsmogelijkheden die hij tot zijn verantwoordelijkheid kan rekenen.

Omdat de normen tussen de mensen verschillen, kan ook het oordeel over ethische juistheid verschillen. Ethische juistheid is rationeel te beargumenteren (Imelman, 1978a). Sommige auteurs stellen in dit verband een specifieke eis aan het proces en aan het produkt van handelingsonderzoek, namelijk dat het emanciperend uitwerkt op de betrokkenen. Moser bijvoorbeeld stelt die eis expliciet. Impliciet is deze eis herkenbaar bij alle auteurs binnen de Kritische Theorie. Freire (1985) stelt de eis zeer expliciet; voor hem is het dé toets voor bruikbaar onderzoek.

2. Logische consistentie

Deze eis wordt zelden expliciet genoemd en meestal impliciet verondersteld. Het is een eis die aan alle wetenschappelijke processen en produkten gesteld dient te worden. De eis houdt in dat de onderdelen van het eindprodukt, de bruikbare theorie, niet logisch strijdig met elkaar mogen zijn tenzij deze logische strijdigheid is onderkend en als een vruchtbare dialectische eenheid wordt gepresenteerd. 

De eis houdt bijvoorbeeld ook in dat de begrippen die met elkaar in verband worden gebracht op een zelfde niveau van abstractie liggen. Is dat nog niet zo, dan dient men voor sommige begrippen door te zoeken naar het vereiste niveau van abstractie.

Voor handelingsonderzoek mag deze eis mijns inziens expliciet genoemd en bewaakt worden,omdat er dicht op de praktijk en samen met de praktijkwerkers wordt gewerkt. Het is niet ondenkbaar dat er in de praktijk theorieën worden aangehangen die op concreet niveau wel bruikbaar lijken, maar die de toets der logische consistentie niet geheel kunnen doorstaan. In dat geval mag men niet tevreden zijn met het formuleren van die theorie als deel van het interpretatiekader van de betrokkenen, maar zal men die theorie moeten kritiseren. 

Een voorbeeld hiervan dat ik vaak tegenkom: menig auteur spreekt over de groepsleiding consequent in termen van handelen, maar over de kinderen even consequent in termen van gedrag. (Zo bijvoorbeeld Riesen 1983, De Munter 1984).

Groepsleider en kind worden beiden in een ander kader bekeken, en wel in twee op wezenlijke punten strijdige kaders. Dat vind ik logisch inconsistent en ethisch onjuist.  

[Blz. 65]

3. Openheid voor verdere ontwikkeling

Het eindprodukt, kennis, is bij handelingsonderzoek niet opgevat als kennis over een vaststaande werkelijkheid, maar als de op dat moment voor die en die mensen meest zinvolle betekenisgeving aan de werkelijkheid. Deze kennis is steeds in ontwikkeling en altijd voorlopig van aard. Dit stelt eisen aan het eindprodukt: de kennis moet vatbaar zijn voor verdere ontwikkeling, dus kritiseerbaar en logisch ontleedbaar. Een deel van de ontwikkelde kennis zal bestaan uit zinvolle vragen. Nog onopgeloste kwesties en nog bestaande logische inconsequenties dienen niet verhuld, maar duidelijk als vraagstelling aangegeven te worden.

In de literatuur wordt deze eis het duidelijkst door Glaser & Strauss gesteld (1976, blz.228 e.v.). Theorie is te zien als een proces, niet als een vaststaand gegeven.

4. Creativiteit

Handelingsonderzoek dient nieuwe handelingsmogelijkheden op te leveren: creativiteit is derhalve een eis die vooral aan het proces te stellen is. Het onderzoek dient de creativiteit van de deelnemers te wekken. 

Deze eis wordt met nadruk door De Zeeuw genoemd en kenmerkend genoemd voor handelingsonderzoek. Het gaat om het uitvinden van nieuwe combinaties en varianten, het doorbreken van regelmaat, om het verbeteren en veranderen van de handelingsmogelijkheden (1977a, blz. 48 e.v.). 

Wellicht ten overvloede mag de aard van de creativiteit nog iets nader geformuleerd worden als het om (ped)agogisch werk gaat. Er wordt hier niet gedoeld op handigheid maar op handelingsvermogen. Dit wil zeggen: niet op technologische handigheid om mensen te beïnvloeden of te veranderen: de aanvaardbaarheid daarvan is strijdig met de handelingsvisie op de mens. Wel wordt gedoeld op 

 Dat is heel wat meer dan een repertoire van handigheden.

5. Doorzichtigheid

Handelingsonderzoek gebeurt per definitie samen met praktijkwerkers. Dit stelt aan het proces en het produkt de eis dat het voor hen doorzichtig moet zijn. De manier van onderzoeken en conclusies trekken dient voor hen en voor anderen zichtbaar en natrekbaar te zijn. 

[Blz. 66] 

Deze eis heeft consequenties voor het onderzoeksverslag dat nu aan de lezer voor ligt. Op grond van de eis van doorzichtigheid voor praktijkwerkers zijn alle methodologische termen in dit hoofdstuk in hopelijk begrijpelijk Nederlands uitgelegd. Op grond van dezelfde eis zal uitvoerig en gedetailleerd verslag worden gedaan van iedere fase van het onderzoek. Daarom is het verslag omvangrijk geworden.

Het is aan de lezers om de onderzoeksopzet en het onderzoeksverslag dat hierna zal volgen, te toetsen,aan bovengenoemde kwaliteitseisen. Duidelijk moge geworden zijn dat handelingsonderzoek ten dele andere kwaliteitseisen kent dan verklarend onderzoek; men toetse handelingsonderzoek derhalve aan de daaraan eigen criteria en niet aan die van andere typen onderzoek.