In
het eerste geval is het woord 'afspraak' correct gebruikt, in het tweede geval
is het verhullend en is het eerlijker om van 'regels' te spreken.
Het
werken met afspraken en regels is zeker niet typerend voor het Hohorst-team. Er
werd zelfs zo min mogelijk gewerkt met regels, iets meer met afspraken, in ieder
geval vrijwel geheel zonder sancties of straffen. De werkwijze is veel meer te
typeren als persoons- en contactgericht.
Nu
kwam er een nieuw meisje in de groep, Ursula, dat zichzelf in zoveel problemen
bracht, dat een meer directe begeleiding noodzakelijk werd geacht. Er verscheen
een lijst met regels (toen nog 'afspraken' genoemd) van een bladzijde lang in
het logboek.
Daarna
verschijnen er dag in dag uit verhalen in het logboek over het werken met die
lijst van regels. Daardoor was het mogelijk om deze handelwijze als het ware
onder een vergrootglas te bekijken en op haar waarde te bezien. De weg die is
afgelegd en het resultaat daarvan laat zich het best weergeven in
drie
handelwijzen, die achtereenvolgens uit de verhalen gedistilleerd zijn.
(a)
De handelwijze bij de start
(1)
De situatie werd aldus geïnterpreteerd:
Ursula brengt door haar gedrag zichzelf in de problemen, zowel met zichzelf, als
met de groep, met de leiding en met haar ouders. We vrezen dat dit onhanteerbaar
wordt en we interpreteren dit gedrag als een vraag om meer regulering van haar
gedrag.
(2)
Als doelen zijn te herkennen:
het voorkómen en veranderen van dat problematische gedrag, en het vrede houden
met haar ouders.
Als plan verschijnt de lijst met regels om haar gedrag in banen te
leiden.
(3)
De werkwijze is:
het stellen van regels die vrijwel alle deze vorm hebben: 'Ursula moet , Ursula
mag niet of Ursula mag slechts...'
Zo vermeldt het logboek bijvoorbeeld: "We moeten haar in alles een stap
voor zijn. Wij bepalen -- bijvoorbeeld wanneer het dagelijkse gesprekje zal
plaatsvinden: en: "Niet vragend zijn, maar met korte en duidelijke
opdrachten werken".
Enkele van die regels hebben het karakter van een paradox:
"Ursula moet uit zichzelf om dit gesprek vragen", of: "Ze moet
haar taken uit zichzelf doen."
[Blz.
119]
Het
werken met deze regels komt neer op het voortdurend meedelen ervan, het
controleren en nabespreken ervan; zo'n gesprekje komt dan neer op het aanspreken
op haar overtredingen.
(4)
De afloop en de interpretatie daarvan
Als de afloop nu zo was dat de doelen bereikt werden en er een leefbare en
werkbare verhouding ontstond ... maar zo was het bepaald niet. De feitelijke
afloop was dat leiding en meisje in een vicieuze cirkel terecht kwamen,
die zich het beste als een nieuwe handelingscyclus laat beschrijven:
(b)
De handelwijze in de vicieuze cirkel
(1)
Situatie en interpretatie
Groepsleiding gaat het meisje slechts zien door de bril van die regels:
wat zij ziet is het regel-gedrag en vooral het regel-overtredend gedrag; dáár
wordt op gelet, dát wordt gezien.
(2)
Doel, wil, plan
Groepsleiding wil het gedrag sturen in de richting van de gestelde regels, wil
die regels waar maken.
(3)
Werkwijze
Ursula wordt aangesproken op haar gedrag, wordt alsmaar herinnerd aan de regels,
zonder inhoudeliik op die regels in te gaan.
(4)
Afloop en interpretatie daarvan
Ursula houdt zich ten dele aan de regels, deels echter niet.
De interpretatie is: Zie bij (1), gevolgd door (2), (3) en opnieuw (4):
de vicieuze cirkel is geschapen.
Inmiddels is de betekenis van het gedrag, de achtergrond ervan buiten het
zicht en buiten gesprek geraakt.
Het contact stagneert, de regels staan als een muur tussen Ursula en haar
groepsleiders in.
(5)
De eigen bevinding
is er een van onmacht, irritatie, vrees, weerstand en het gevoel "politie-agent
te zijn."
(6)
De inzichten:
In eerste instantie: We moeten scherper op de regels letten. Zie weer (1) t/m
(6), die zich herhalen.
In de tweede instantie, na een kritische notitie en het kringgesprek hierover:
"Ik herken die vicieuze cirkel, daar zitten we in. We zitten in de onmacht
tot goed contact en echte uitwisseling" (Jac).
(7)
De zoekweg naar beter handelen:
Aan de hand van de kritische analyse van de verhalen, de notitie en het
kringgesprek daarover werd ontdekt dat er een weg was uit de vicieuze
cirkel.
Die weg was: terug van de regel-bewakende functionaris naar de groepsleider
als persoon; terug van de visie op Ursula als regel-overtredend meisje naar Ursula
als persoon.
Uit
de vicieuze cirkel getreden
De
dag na het kringgesprek lezen we in het logboek het volgende verhaal:
Heel
wat gebeurd vandaag. Op een gegeven moment zie ik dat Ursula door Ineke en
Klazien buiten door de meiden naar de voordeur gesleept wordt.
Ik ben daarop ingesprongen door met Ursula apart te gaan zitten en haar
verhaal aan te horen. Ze wilde me niets zeggen, want ze kreeg toch van de
leiding altijd de schuld.
Ik vroeg haar of ze dat nu ook van mij verwachtte. Het antwoord was
bevestigend.
Ik vroeg haar of ze zelf ook vond dat ze schuld had. Toen zei ze me:
"Nee."
[Blz.
120]
Ik
vond dat we het niet over schuld moesten hebben (het deed me denken aan de
vicieuze cirkel van Gieles) maar over wat er gebeurd was en dit zei ik ook.
Langzaam maar zeker kwam haar verhaal.
Ter
wille van de ruimte wordt het logboekverhaal hierna ingekort weergegeven:
Ik
zei dat ik me kon voorstellen. (...)
We hebben toen samen afgesproken (...)
Ze voelde zich opgelucht (ik denk omdat ik haar geen schuld heb gegeven) en
vond dat ik haar geholpen had.
Eindelijk eens een gesprek met Ursula gehad, dat vond ik wel prettig.
Aan
de hand van dit en van andere verhalen, ook over andere meisjes, kon toen een
betere handelwijze worden geformuleerd.
(c)
De handelwijze die beter beviel
(1)
Situatie interpreteren:
Let vooral op wat er áchter het gedrag ligt; houd dat in het vizier, zoek
hiernaar.
(2)
Kies als doel:
contactleggen en vanuit dat contact hulpverlenen, wat onder andere kan inhouden:
gedrag helpen reguleren.
(3)
Werkwijze:
Ga in op de inhoud van wat er voorvalt en op de beleving van de
meisjes hierbij.
Maak afspraken, stel zo nodig regels, maar werk hiermee niet als 'Afspraak is
afspraak, punt.', maar als 'Afspraak is afspraak, en hoe maken we die samen
waar, kan ik je er soms bij helpen?'
(4)
Hoe loopt dit af?
In het kringgesprek is het zo gezegd: "We werken nu zo dat we minder op de
afspraken letten en meer op de inhoud ervan en op haar beleving ingaan. En
dat werkt goed door, er is nog steeds contact met haar. En we hoeven ook niet
meer zo op de afspraken te wijzen".
(5)
De bevinding achteraf:
"En het bevalt ons ook beter."
(6)
De inzichten:
gedrag zo nodig reguleren en contact leggen zijn niet strijdig, maar maken
elkaar mogelijk -- te beginnen met het contact leggen.
(7)
De zoekweg naar beter handelen:
Als team kun je in een vicieuze cirkel terecht komen, die je zelf niet meer
ziet; je zit er in. Er is dan een buitenstaander nodig om je daar attent op te
maken. De kritische analyse van het logboek heeft hier geholpen.
Opgemerkt
mag worden dat de projectleider hier meer is dan onderzoeker in de gebruikelijke
zin van het woord; door het geven van een kritische analyse van de verhalen is
hij gelijktijdig werkbegeleider. Hij participeert in de werkbegeleiding en benut
dit als onderzoeksmethode. Dit is dus een voorbeeld van wat in hoofdstuk II
hierover is gezegd (blz. 54).
c.
Samenvattend overzicht van de handelwiize van het Hohorst-team
[....
Hiervan is alleen punt (6) opgenomen:]
[Blz. 122]
(6)
Inzichten
In
deze oriëntatiefase zijn enkele inzichten aangescherpt. Een aantal min of meer
vanzelfsprekendheden zijn doordacht, verdiept, aangevuld. Met name geldt dit
voor de noodzaak van én de mogelijkheid tot het werken met wat er achter het
gedrag ligt: het innerlijk, vooral het gevoel en de wil van het meisje. Om
hiermee te kunnen werken moet je communiceren en daardoor contact leggen, ook en
met name op emotioneel vlak. We zijn daarmee in de loop van de oriëntatiefase
meer mee gaan werken en dat beviel goed.
Op
het gebied van gevoelens moet je je dus als groepsleider thuis voelen als een
vis in het water.
Die
vaardigheid zou je moeten ontwikkelen.
Op
een dergelijke manier werken betekent ook: een opstelling als persoon. Je
persoon moet in je functioneren doorstralen en herkenbaar zijn Dus mag je anders
zijn dan je collega's, ook in de groep als je dienst hebt.
Een
en ander betekent niet dat we de rationele kant zouden verwaarlozen. Eerder is
het zo dat die kant bij ons een beetje overheerste, en juist dat is bijgesteld.
Er is nu een beter evenwicht bereikt.
