Dit
schema kan behulpzaam zijn bij de analyse van valkuilen. De vuistregels zijn
logisch afleidbaar uit het schema
Wat
niet logisch afleidbaar is uit het schema is het oordeel over wat juist is,
onjuist is, of wat nog beide kanten op kan vallen. Dat zal steeds weer overdacht
en bediscussieerd moeten worden aan de hand van normen -- die op hun beurt weer
rationeel verantwoord dienen te worden.
Deze
bepaling van wat juist of onjuist was vergde soms weinig, doch soms veel
discussie. Zo was bijvoorbeeld een van de verhalen geschreven vanuit het 0 →
0 niveau; de groepsleidster die het schreef wist nog niet of zij nu
vanuit iets dat juist of onjuist was, gelokt was naar iets waarvan zij ook nog
niet wist of het nu juist of onjuist was. Aanvankelijk kwam uit de
kringdiscussie de conclusie dat zij van iets juists gelokt was naar iets
onjuists. Maar bij nader doordiscussiëren kwam de kring tot een andere
conclusie, namelijk dat zij uit iets onjuists gelokt was naar iets dat wel juist
was, en dat zij zich dus terecht had laten lokken.
Dit lijkt typerend voor het
verschijnsel valkuil ofwel voor de handeling lokken: de werker voelt wel dat hij
ergens in of heen is gelokt, maar hij kan aanvankelijk nog niet aangeven wat er
nu eigenlijk gebeurd is en dus ook niet wat daar nu juist of onjuist aan is; hij
voelt zich gevangen in twijfel en gevoelt behoefte om erover na te denken. Waar
dan behoefte aan is, is een schema
[Blz.
142]
met
behulp waarvan je daarover zinnig kunt nadenken. Het weergegeven schema bleek
hiervoor bruikbaar te zijn. Aan de hand daarvan zijn alle verhalen nog eens
opnieuw langsgelopen. Steeds werden de vragen gesteld door wie, waaruit en
waarheen was gelokt en of men van en naar iets dat juist was of iets dat onjuist
was werd gelokt.
Daardoor
kon de kring methodische ideeën ontwikkelen over het omgaan met valkuilen en
lokkers.
De
ontwikkelde gedachtengang wordt hieronder geïllustreerd en slechts ten dele
weergegeven. Een volledige weergave zou dit verslag te omvangrijk maken. [...] Voor dit verslag is de
keuze gemaakt om de nadruk te leggen op het proces ten koste van de ruimte voor
het produkt.
Voor een juist procesverslag dient eerst nog vermeld te worden dat
de overgang van het verschijnsel (dus zelfstandig naamwoord) 'valkuil' naar de
handeling (dus werkwoord) 'lokken' niet in de kring is ontstaan, maar van
buitenaf is ingebracht.
Dat
gebeurde door de collega-projectleider en een deel van de begeleidingscommissie
op het moment dat de projectleidster hen raadpleegde vanuit het gevoel niet
verder te kunnen komen in de kringdiscussie. Het thema werd toen aan de kring
voorgelegd en is als bruikbaar aanvaard bij de her-bespreking van alle verhalen.
d.
Illustraties
Tien
verhalen met bijbehorende schema's zijn te omvangrijk om in een eindverslag op
te nemen. Hier kan slechts voorbeelds-gewijs het hierboven weergegeven proces
worden geïllustreerd aan de hand van fragmenten van verhalen en schema's
Van
het reeds weergegeven verhaal 'Geheim drugsplan' werd de valkuil aldus
omschreven:
Cliënt
lokt werker uit de positie van functionaris, teamlid en
hulpverlener naar de positie van privé persoon, vriendin en moeder.
Daarna
is het schema ingevuld: cliënt lokt de werker van iets dat juist is(+)
naar iets dat
onjuist is (-). Dus: jammer dat de werker er is ingestapt, dit was onjuist.
In
het voorbeeld van de werker die de doelen te hoog stelde (blz. 140, onder c.),
werd de valkuil opnieuw omschreven als een vorm van lokken, namelijk:
Werker
lokt cliënt naar wat boven haar mogelijkheden gaat en graaft daarmee
zijn eigen valkuil: die van de te hoog gestelde doelen, dus van
teleurstelling.
In het schema is ingevuld: werker wil de cliënt
lokken
vanuit een omgang waarin de cliënt tijd krijgt en de werker geduld heeft naar
een
omgang waarin de cliënt die tijd en dat geduld niet krijgt; dus lokt de werker
de cliënt vanuit een juiste naar een onjuiste omgangsvorm. Dus: jammer dat de
werker gelokt heeft.
Van
een ander verhaal kan in sterk ingekorte vorm iets worden verteld. Het verhaal
heet
'Jengelen en structuur'
en gaat over een jengelend kind (uit
Hubertus, een
kleuter dus) en een groepsleidster die vanuit haar team de opdracht heeft om
'structuur aan te brengen' en 'het gedrag methodisch te beïnvloeden'. Niet dat
de leidster in kwestie daar eigenlijk veel voor voelt, en eigenlijk doet ze dat
ook maar half. Ze kiest er in feite voor om extra tijd voor dat kind te nemen en
er mee bezig te blijven. Zij brengt het verhaal - er is hierboven reeds op
gezinspeeld - als een 0 → 0 verhaal: ze weet het nog niet wat nu juist is en
wat niet.
In
eerste instantie omschreef de kring de valkuil aldus:
De leidster stelt
zichzelf te veel en ook nog strijdige doelen: aandacht geven én structuur
bieden. Zij laat zich door het kind lokken om tegen de teamlijn in te gaan. Maar
tevens laat zij zich door haar team lokken
naar doelen en werkwijzen die eigenlijk niet de hare zijn.
[Blz.
143]
In eerste instantie
oordeelde de kring:
De
leidster heeft zich uit iets dat juist is, methodisch werken, laten lokken naar
iets dat onjuist is, namelijk achter het kind aanhollen.
Bij
nadere discussie echter kwam de kring tot een ander oordeel:
De
leidster heeft zich uit iets dat onjuist is, namelijk het structuur opleggen en
gedrag aanleren tegen het kind in, terecht laten lokken naar iets dat juist is,
namelijk het geven van extra tijd en aandacht aan het kind dat dit op dat moment
blijkbaar nodig had.
e.
Een deel van de ontwikkelde inzichten
Nadat
alle verhalen op deze wijze in schema waren gebracht, konden de valkuilverhalen
goed overzien worden en kon de kring op abstracter niveau gaan nadenken over de
meest juiste handelwijzen in situaties waarin de werker zelf een cliënt ergens
naar toe wil lokken en in situaties dat de werker zichzelf in een valkuil gelokt
voelt. Deze laatste situatie is vooral aan de orde geweest, zodat onderstaande
ideeën vooral die situatie betreffen.
De
verhalen, en dus de situaties, zijn in twee groepen onder te brengen:
'Dialogisch'
is een verhouding waarin beide partners elkaar als handelende en dus als
verantwoordelijke en vrije personen aanspreken. Niet-dialogisch is een
verhouding waarin de een de ander wil sturen en beheersen, dus onvrij maakt en
verantwoordelijkheid overneemt (Zie hoofdstuk II blz.
56).
Over
het eerste type
is gesproken met behulp van begrippen als
rol, functie, beroepsmatig, privé, persoonlijk en echt. Hier wordt nu eerst op ingegaan. De
aanvankelijke verwarring rond deze begrippen zal de lezer bespaard blijven,
slechts het uiteindelijk bereikte inzicht wordt hier vermeld.
Als
hulpverlener vervul je een rol of functie, namelijk die van (hopelijk deskundig)
hulpverlener. Deze rol wordt vervuld en niet gespeeld; in het laatste geval zou
er sprake zijn van onechtheid van de hulpverlener. De rol is de positie die de
hulpverlener inneemt in de hulpverleningsrelatie; in die rol wordt de functie
uitgeoefend. In zijn functioneren wordt die rol vanuit de persoon van de
hulpverlener, dus op persoonlijke wijze ingevuld.
In
het inrichtingswerk vervult de werker zijn rol of functie in formele en in meer
informele situaties; in formele situaties treedt hij expliciet op als
hulpverlener, in informele situaties gaat hij als medemens met medemensen om en
staat zijn hulpverlenersfunctie op de achtergrond. Formele en informele
situaties lopen in elkaar over. Wat blijft, op de voorgrond of op de
achtergrond, is zijn positie als hulpverlener.
Als
hulpverlener streeft hij een dialogische omgang met zijn cliënten na; dit is
een omgang waarin hij als persoon handelt in communicatie met mensen die hij ook
als persoon aanspreekt of maximaal als persoon wil aanspreken. Het begrip
'handelen' impliceert het aangaan van een dialoog en het zich opstellen als
persoon - zie hiervoor hoofdstuk II.
Nu
houdt 'handelen als persoon' in de positie van hulpverlener nog niet in dat er
ook gehandeld wordt in de positie van particulier of privé-persoon.
Dit laatste
kan wel gebeuren, maar dient met voorzichtigheid gehanteerd te worden. Er dient
dan ingeschat te worden of dit de hulpverleningsrelatie kan belemmeren
(bijvoorbeeld door gevoel van onvrijheid en afhankelijkheid) of dat het de
relatie kan verdiepen en verruimen. Beide mogelijkheden zijn namelijk reëel denkbaar. Afhankelijk van deze inschatting kan men het lokken
van puur-functioneel naar ook-privé als juist dan wel als onjuist beoordelen.
[Blz.
144]
De
term 'beroepsmatig handelen' zou dan begrepen kunnen worden als het op de juist
mogelijke wijze vervullen van de functie, dus als het maximaal optreden als
persoon, en het slechts als dit juist is ook optreden als privé-persoon.
Kenmerkend
voor de valkuilsituatie is het woordje 'te'. De werker wordt bijvoorbeeld van
een te puur functionele houding gelokt in de richting privé. Als hij zich laat
lokken en daarin weer te ver gaat, moet hij de cliënt weer terug lokken.
Er
zijn hier dus twee valkuilen:
Te
functioneel werken kan bijvoorbeeld zijn: van élke situatie een
begeleidingssituatie maken, in plaats van ook eens gewoon samen een pilsje te
drinken in een café of in de dierentuin te zijn. Spontaniteit verdwijnt dan en
dat is een gemis.
Te
privé werken is verleidelijk: de werker kan zich hier fijn bij voelen en het
idee hebben dat hij nu tenminste écht iets voor de cliënt betekent. Het is
echter beter om je positie helder te houden en duidelijk te zijn over wat de cliënt
wel of niet van je kan verwachten, anders speld je hem iets op de mouw en is in
later stadium wantrouwen je deel.
De
beide posities van de werker, die als functionaris en die als privé-persoon,
lijken in dit werk toch niet geheel te scheiden.
Evenwicht
tussen beide posities lijkt het beste streefpunt.
Een
nog niet genoemd aspect van de functie van inrichtingswerker is, dat die functie
altijd in teamverband vervuld wordt. Dit heeft consequenties: het teamverband
moet zo zijn dat de werkers inderdaad als persoon kunnen werken, anderzijds moet
de werker ook het samenwerken in teamverband mogelijk maken. Ook hier geldt weer
de norm van het evenwicht: niet te strakke teamlijnen uitzetten en je daar niet
te krampachtig aan vasthouden, maar ook niet te zeer los van de teamgenoten aan
de gang gaan met een cliënt.
Bovenstaande
inzichten zijn voortgekomen uit het ter discussie stellen van de begrippen met
behulp waarvan over de verhalen gesproken werd. Omdat er spraakverwarring
ontstond, moest de kring expliciet stil staan bij de gebruikte begrippen. Toen
daarin helderheid gekomen was, kon methodiek worden geformuleerd -- wat voordien
niet kon. De kring kwam gaandeweg tot een vrij grote hoeveelheid inzichten, die
door de beide projectleiders in later stadium zijn gesystematiseerd, samengevat
en geabstraheerd tot een methodiek inzake het omgaan met valkuilen.
