Na
de omschrijving van het begrip handelen en de toelichting middels voorbeelden
volgt nu een nadere bespreking van elk der zeven elementen.
b.
De zeven elementen nader besproken
(1)
De situatie
Handelen
vindt altijd plaats in een situatie. Zonder waarneming van de situatie is
doelgericht handelen onmogelijk. Nu kan waarnemen niet gebeuren zonder
gelijktijdig te selecteren en te interpreteren.
Dit
vindt plaats met behulp van een interpretatiekader: een geheel van
mogelijk te verlenen betekenissen; je zou ook kunnen zeggen: een manier van
kijken en denken, een denkraam. Daarbij zijn ook normen in het geding, je neemt
situaties waar als juist of als onjuist. Tussen (groepen) mensen kunnen
grote verschillen bestaan in interpretatiekader; verschillende mensen kunnen
eenzelfde situatie heel verschillend waarnemen en interpreteren. Gelukkig zijn
we ook in staat om van standpunt te wisselen en de situatie door de ogen van
anderen te zien. Ook zijn we in staat ons interpretatiekader te ontwikkelen en
te verbreden.
Voor
het verloop van de handeling maakt het veel uit, hoe je de situatie bekijkt. De
ene manier van interpreteren kan vruchtbaarder zijn voor het handelen dan de
ander. Voor het vak van leefsituatiewerker is het dan van belang om een voor dit
werk vruchtbaar interpretatiekader te ontwikkelen.
In
het voorbeeld van Steffie is de interpretatie door de leidster te herkennen: het
gespartel en gebrul interpreteert zij als een uiting van de wil van Steffie.
Daarbij is ook een norm in het geding: Steffie mag iets willen, mag zijn belang
in het geding brengen en mag dit doen in zijn taal: spartelen en brullen. Het
gespartel en gebrul had ook ánders geïnterpreteerd kunnen worden, bijvoorbeeld
als uiting van een drift en had aan andere normen getoetst kunnen worden,
bijvoorbeeld de norm dat driften beteugeld dienen te worden.
(2)
De doelen
Als
je niets wilt, kom je niet tot handelen. Je kunt niet alles tegelijk willen, dus
moet je kiezen wat je wilt, ofwel: je doelen stellen. Voor het verloop
van de handeling maakt het veel uit wat je als doelen kiest. Doelen kunnen wel
of niet haalbaar zijn, kunnen meer of minder vruchtbaar zijn. Ook hier spelen
normen mee: doelen kunnen aanvaardbaar of onaanvaardbaar zijn.
Als
je weet wat je wilt maak je een plan: soms snel en op intuïtie, soms heb je
meer tijd om erover te denken. Bij het maken van het plan loop je de cyclus van
het handelen in gedachten alvast vooruit: wat zal ik doen en hoe (3)? Hoe kan
het aflopen (4)? In eerder handelen opgedane inzichten (6) spelen hierbij een
rol.
[Blz.
31]
In
het voorbeeld van Steffie is dit ook te lezen bij de inzichten. De normen zijn
herkenbaar: de leidster gunt hem het recht om te brullen. Zij voorziet haar
handelwijze en de vermoedelijke afloop op grond van ervaringsinzichten.
(3)
De werkwiize
Mensen
kunnen maar één ding tegelijk doen en dat weer maar op één manier tegelijk.
Wederom is een keuze noodzakelijk: wat doe ik (of laat ik na) en hoe doe ik dat?
Om te kunnen kiezen moet je beschikken over een repertoire of een arsenaal van
mogelijk zinvolle werkwijzen en over een manier om je keuze te maken, een
keuzestrategie.
Dat
Steffies groepsleidster een keuze maakte op grond van een strategie is wederom
te lezen in haar verhaal bij de inzichten.
(4)
De afloop
Na
de daad is het handelingsproces nog niet ten einde: men neemt de afloop waar en
interpreteert ook die weer. Dit gebeurt in het licht van de elementen (1), (2)
en (3): is het nu anders? Is het zoals ik wilde? Kan dat door mijn daden komen?
Of
de verandering veroorzaakt is door de daad weet je bij mensen nooit
zeker. Mensen hebben in principe een vrije wil en het vermogen om zich niet
oorzakelijk te laten bepalen, maar om zelf een handelwijze te kiezen.
Is
het feit dat Steffie ging slapen veroorzaakt door de werkwijze van de
leidster? Of ging hij slapen op grond van zijn eigen motieven en zijn eigen
besluit?
In
de omschrijving van het begrip handelen ligt de opvatting vervat dat mensen hun
daden kunnen kiezen, dus dat daden van mensen in principe gekozen zijn
en niet veroorzaakt.
Daarom
wordt hier het woord 'afloop' gebruikt en niet het woord 'effect'. Dit laatste
woord veronderstelt immers dat de afloop het gevolg is en de daad of
werkwijze de oorzaak zou zijn, dus dat er een oorzakelijk
verband zou zijn. Er kan wel een logisch verband bestaan tussen
werkwijze en afloop, maar niet per se een oorzakelijk verband.
Indien het logische verband aantoonbaar is (en in het voorbeeld van Steffie
lijkt me dat wel het geval) kunnen we spreken van 'resultaat', maar niet van
'effect'. Dat is de consequentie van deze omschrijving van het begrip handelen.
(5)
De bevinding achteraf
Een
mens kijkt na zijn daad niet alleen terug naar de omgeving maar ook naar
zichzelf. Er komen gevoelens en gedachten op en er vindt een praktische en een
ethische beoordeling plaats: heb ik nu juist of onjuist gehandeld? In de
bevinding achteraf koppelt de mens zijn daad en de waargenomen afloop weer terug
naar zichzelf: hij rekent de daad tot de zijne -- of niet: "Dat heb ik
gedaan" of "Heb ik dat gedaan?" De mens neemt wel of niet
verantwoordelijkheid op zich.
De
bevinding achteraf wordt vaak meegedeeld aan andere mensen. Het verhaalover de
handeling begint vaak met juist dit element.
Zo
ook het verhaal van groepsleiders over hun handelwijze in de leefsituatie.
Logboek, dienstoverdracht en begeleidingsgesprek beginnen vaak met de bevinding
achteraf.
(6)
De inzichten
De
gedachten achteraf kunnen leiden tot inzichten of zinvolle vragen over de
juistheid van de gekozen interpretatie, doelen, werkwijzen enz., ofwel over de
gevolgde handelwijze. De mens kan zijn handeling vergelijken
[Blz.
32]
met
vroegere handelingen en met die van anderen, hij zoekt naar samenhangen en
verklaringen. Zo kan hij komen tot inzicht op grond van ervaringen.
(7)
De zoekweg naar beter handelen
Op
den duur kan ook inzicht ontstaan in dit proces van het ontwikkelen van
inzichten, het uitvinden van betere handelwijzen. Dit type inzichten zou
je de zoekkunde of de uitvindkunde kunnen noemen. In de
wetenschap noemt men dit type kennis: de onderzoekskunde of de methodologie.
c.
Het cirkelvormige proces
Dit
proces waarin de mens al handelend van element naar element gaat, herhaalt zich
eindeloos in een cirkelvormig verloop.
Steeds
weer kunnen de inzichten op grond van handelingservaring worden bijgesteld en
uitgebreid. Het 'fonds' van inzichten kan gaandeweg een arsenaal van mogelijke
interpretaties, mogelijke doelen en mogelijke werkwijzen bevatten. Zo ontstaat
gaandeweg het type kennis dat we ervaringskennis noemen, het type kennis dat
hier 'weten te handelen' is genoemd. Naar dit type kennis is in dit onderzoek
vraag.
Als
concrete illustratie volgt hier een verhaal uit het onderzoeksmateriaal waarin
de leidster (in een groep oudere jongens en meisjes) driemaal de
handelingscyclus aflegt. Uit de eerst cyclus komt het inzicht voort dat ze
onjuist heeft gehandeld. Probeer eens de elementen van het handelen te herkennen
in haar verhaal:
De
eerste cyclus:
"Een
minder leuk begin van de dienst, maar wel een verder goed verloop.
Ik
wilde met het eten beginnen toen ik zag dat er van een plant drie bladeren
waren afgevallen. Toen ik goed keek, bleek dat ze er waren afgetrokken.
Niemand
had het natuurlijk gedaan, dus floepte ik er uit dat er dan nog niet gegeten
kon worden -- van mezelf natuurlijk wetend dat dit een volkomen onverantwoorde
methodische misser was, ik mocht dat niet gebruiken.
Toen
er dan ook nog wat op de bank geklierd werd en ik met Thomas woorden kreeg en
Bert op zijn drukst was, had ik even behoorlijk de pest erin."
De
tweede cyclus,
waarin
een andere interpretatie, andere doelen, andere werkwijze, andere afloop en
andere bevinding achteraf te herkennen is:
"Dus
heb ik het rustiger aangepakt door er niet op in te gaan in de groep, maar
door ze even zo nu en dan bij me te roepen in de keuken en dat werkte
gelukkig.
De
patat viel natuurlijk ook in een goede sfeer.
Alleen
Bert was niet te stoppen, echt strontvervelend. Tijdens het natafelen was het
ongezellig en druk."
Direkt
is een volgende handelingscyclus nodig omdat de situatie daarom vraagt.
In
de derde cyclus
zien
we dat de leidster een nieuwe handelwijze uitvindt:
"Na
het eten een ontzettend grove en niet te stuiten Bert, waar ik echt maf van
werd ( ).
Op
een gegeven moment heb ik de rol gespeeld van psychiater, zodat hij gedwongen
was om even heel rustig op de bank te liggen en naar me te luisteren.
Ik
heb gezegd dat ik gewoon geen zin had om de hele avond door te gaan
[Blz.
33]
met
waarschuwen -- iets wat ik steeds had gedaan. Het heeft wel geholpen, want de
rest van de avond is hij lang met huiswerk bezig geweest (..). Hij wilde me
ontbijt op bed brengen, maar in verband met de tijd houd ik dat tegoed."
Hier
zien we iets van het zevende element, de uitvindkunde, in werking. De leidster
was blijkens haar verhaal gewend om "steeds door te gaan met
waarschuwen", maar ze had ervaren dat dat toch een nare afloop en een nare
bevinding achteraf gaf. Dus probeert ze iets anders en dat blijkt beter af te
lopen. Op dat moment eindigt haar verhaal. Maar de uitvindkunde vergt nog een
vervolg, namelijk het formuleren, het onder woorden brengen van inzichten
die gedestilleerd kunnen worden uit de laatste handelingscyclus en wel zodanig
dat die inzichten in andere, nieuwe situaties kunnen helpen om een juiste
handelwijze te kiezen.
Dit
betekent dat die inzichten een zekere mate van abstractheid moeten hebben, om in
meerdere situaties bruikbaar te kunnen zijn. Het uitvinden van die inzichten zou
kunnen beginnen met vragen als: wat heeft de leidster nu in essentie
anders gedaan dan de vorige keren? En waaróm heeft dat geholpen?
Aan
de hand van dit voorbeeld zijn we in de kern van de opzet van dit onderzoek
gekomen. Inzichten van het type 'weten te handelen' of 'beter weten te handelen'
kunnen worden bereikt door de cyclus van het handelen meerdere malen te
doorlopen en door uit de vergelijking inzichten te destilleren en te verwoorden.
In de dagelijkse praktijk gebeurt dit al, in een onderzoek gebeurt het zo
systematisch en volledig mogelijk.
In
een onderzoek neem je extra de tijd om verhalen over handelingen volledig
te vertellen en om de inzichten extra zorgvuldig te formuleren, nog eens extra
te bezien en te overdenken om het vereiste niveau van abstractie te bereiken.
Hiermee
is, consequent voortbordurend op de gekozen omschrijving van het begrip
handelen, de kern van een mogelijke onderzoeksopzet al aangegeven. De precieze
uitwerking ervan zal in het derde hoofdstuk worden beschreven. Voordien zijn er
eerst nog enkele begrippen te omschrijven en is er meer te zeggen over de
gekozen begrippen en omschrijvingen.
[Blz.
34]
d.
De begrippen 'methodisch handelen' en 'methodiek'
'Methodisch
handelen'
kan
nu als volgt worden omschreven:
Het
doordacht kiezen van een handelwijze. dus van een interpretatie, doelen,
werkwijze, enz.
Het
woord 'doordacht' verwijst naar een denkproces, dat op verschillende tijdstippen
kan plaatsvinden:
Om
aan beide eisen te kunnen voldoen, dient methodiekontwikkeling te beginnen met
het helder krijgen van de huidige methodiek; vanaf dat startpunt kan de weg via
meerdere handelingscycli worden afgelegd tot het punt bereikt is dat een
verbeterde methodiek geformuleerd en gebruikt kan worden. Ook die methodiek kan
wellicht weer verbeterd worden; methodiekontwikkeling is een permanent proces
in een steeds veranderende wereld, in dit geval het werkveld en de
opleidingssituatie.
[Blz.
35]
f.
Uitleiding
Als
afsluiting van deze paragraaf wordt de lezer verzocht nog eens terug te bladeren
naar de Inleiding op dit hele verslag en daar het verhaal
over de les die Annie gaf nog eens te lezen (blz. 13), maar nu met de zeven
elementen van het handelen in het achterhoofd. Lukt het om de cijfers (1) t/m
(7) in de kantlijn van dat verhaal te plaatsen bij die passages die de
antwoorden op de volgende zeven vragen bevatten? (Met de 'werker' wordt hier dus
de docente bedoeld.)
Zeven vragen bij een verhaal over een handeling
|
(1)
|
Situatie
|
Hoe
was de situatie en hoe interpreteerde de werker die? |
(2)
|
Doel, wil
|
Wat wilde de werker? Welke doelen waren er? Hoe was
het plan?
|
(3)
|
Werkwijze
|
Hoe was de werkwijze?
|
(4)
|
Afloop
|
Hoe was de afloop en hoe werd deze geïnterpreteerd?
|
(5)
|
Bevinding achteraf
|
Hoe was de bevinding achteraf?
|
(6)
|
Inzichten
|
Welke inzichten en vragen kwamen op?
|
(7)
|
Zoekweg
|
Hoe werd er gezocht naar inzichten om beter te kunnen
handelen?
|
De
zevende vraag is eigenlijk een van de hoofdvragen van dit gehele project: Hoe
kun je inzichten omtrent beter handelen bereiken? Hoe kun je methodiek
uitvinden? Hoe kun je het proces van permanente methodiekontwikkeling starten en
in gang houden? Hoe kun je dat vorm geven en organiseren?
Uit
het verslag van de les van Annie, dat geschreven is door een groepsleider,
blijkt hoe er in dit geval is gezocht naar betere handelwijzen: Annie nodigde
een ervaren groepsleider uit om haar lessen bij te wonen. Zij vertelt vooraf wat
ze met de les wil bereiken en vraagt de groepsleider om een verslag van die les
te schrijven. Dat doet de groepsleider, die bij het schrijven kennelijk de zeven
elementen van het handelen in het achterhoofd heeft. Samen denken ze nog even na
over de les. Daarna brengen ze het lesverslag ter kritische bespreking in in een
kring van docenten, groepsleiders en een projectleider, die hiertoe in het kader
van het project was gevormd.
Dit
voorbeeld illustreert al enigszins hoe er in dit project gezocht is naar
ontwikkeling van methodiek.
Lezers
die slechts willen weten hoe dat in dit project is gedaan en tot welke
resultaten dit leidde, kunnen nu desgewenst doorgaan naar hoofdstuk III, waarin
de opzet en werkwijze in dit project is beschreven.
[Van
hoofdstuk
III is hier de eerste paragraaf opgenomen, waarin de opzet globaal wordt
weergegeven. Voorts Hoofdstuk VIII, waarin de
resultaten staan.]
Lezers
die geïnteresseerd zijn in dit type onderzoek en in de wetenschappelijke
achtergrond en verantwoording daarvan kunnen de volgende paragrafen van dit
hoofdstuk daarover lezen. Er zijn namelijk in deze eerste paragraaf al een
aantal belangrijke keuzen gemaakt door juist de hier genoemde begrippen te
keizen en door ze op de hierboven beschreven wijze te omschrijven. Deze keuzen
vragen om een verantwoording. In de volgende paragraaf zullen die keuzen helder
gemaakt worden en verantwoord worden aan de hand van de literatuur.
[De
hierna volgende paragraaf is niet opgenomen. Wel de daaropvolgende: die over
het handelingsonderzoek.]
