[Blz. 211]

Nadat ruimt twee jaar met deze visie is gewerkt, mag geconcludeerd worden dat de handelingsvisie

De vermoedens van de Begeleidingscommissie voor Opleidingen voor het Inrichtingswerk, vermeld op blz. 42 in hoofdstuk II, bleken bevestigd te worden. De handelingsvisie bleek inderdaad een geschikt kader voor de ontwikkeling van vakkennis voor leefsituatiewerk.

In hoofdstuk II zijn een aantal begrippen omschreven en uitgewerkt, die funderend waren voor dit onderzoek. Geconcludeerd mag worden dat deze omschrijvingen en uitwerkingen bruikbaar gebleken zijn. Met name de uiteenlegging van het begrip 'handelen' in de zeven elementen zoals die zijn omschreven en gebruikt in dit onderzoek, bleek bruikbaar, zowel voor onderzoek als voor de inhoud van de methodiek, zowel voor groepsleiders als voor docenten en studenten. Met name mag nog even element (5) genoemd worden, de bevinding achteraf; hoe zelden ook in de literatuur genoemd, het bleek een geschikte ingang om het verhaal over het handelen op tafel te krijgen. Eveneens bleek het verhaal een goed werkbare eenheid van onderzoek.

Vanuit het begrip 'handelen' zijn de begrippen 'methodisch handelen', 'methodiek', 'bruikbare methodiek' en 'methodiekontwikkeling', omschreven. Geconcludeerd mag worden dat die omschrijvingen bruikbaar gebleken zijn. De omschrijvingen staan in hoofdstuk II blz. 34.

c. Is aan de kwaliteitseisen voldaan?

Bezien we nu nog even de kwaliteitseisen die in hoofdstuk II geformuleerd zijn voor handelingsonderzoek (blz. 63 e.v.).

1. Bruikbaarheid, 

uitgewerkt als:

a. Herkenbaarheid door praktijkwerkers
Blijkens de evaluatiegegevens is aan deze eis voldaan. De deelnemers herkenden zowel proces als produkt als eigen;

b. Probleemoplossend vermogen
Volgens de deelnemers voldoen proces en produkt aan deze eis. Er wordt gewerkt met de ontwikkelde kennis;

c. Generaliseerbaarheid 
Deze is slechts binnen het project, en dan nog binnen de beide regio's gebleken. Bruikbaarheid buiten de aan het project deelnemende tehuizen en scholen is niet onderzocht;

d. Ethische juistheid 
Deze is binnen het project, meestal impliciet, beargumenteerd; er zijn althans geen tegenargumenten opgekomen;

e. Logische consistentie 
Ook deze is impliciet beargumenteerd. De lezer oordele.

2. Openheid voor verdere ontwikkeling

In de evaluaties is zo vaak gezegd dat er nog tal van vragen open liggen, dat zowel proces als produkt als open voor verdere ontwikkeling beschouwd mogen worden.

3. Creativiteit

Volgens de deelnemers is creativiteit door de wijze van werken opgeroepen, uitgedaagd zelfs. Volgens een aantal deelnemers is er voor hen nieuwe kennis ontwikkeld.

[Blz. 213] 

goed leefklimaat, maar dan niet zozeer gedacht als therapeutisch leefklimaat, maar primair als 'gewoon' of 'zo gewoon mogelijk' leefklimaat. Het begrip 'gewoon' is veel gebruikt in hun denkkader.

b. De manier waarop de groepsleiding naar de bewoners kijkt is deze: als gewone en herkenbare mensen. Deze kijk op de bewoners was bij de aanvang van het project al aanwezig; in de reflectie en verdieping die het project met zich meebracht werd dit versterkt: bewoners werden méér gezien als herkenbare medemensen, als personen. De kunst om bewoners, die op het eerste oog misschien 'bijzonder' ogen, als 'gewone' mensen te herkennen, wordt door de groepsleiders belangrijk geacht. Bewoners zijn niet gestoord, maar hebben een problematiek, die door een groepsleider begrepen moet worden. Dáártoe dient hij te worden opgeleid.

c. In de kijk op de bewoners doet de groepsleider er goed aan speciaal te letten op aansluitingspunten voor contact. De vakkunst of kunde is om die te zién. Het gaat daarbij vooralom de behoeften, de gevoelens' de wil, de problematiek en de gedachten van de bewoners. Om dit te zien is een blik 'achter het gedrag' vereist, een blik in het innerlijk.

(2) De werkdoelen 

De vele doelen die de groepsleiding zich stelt zijn in twee groepen te verdelen: de groep 'leren' en de groep 'leven'. Hoewel aanvankelijk de groep 'leren' het eerste doel leek te zijn, kwam in de loop van de verdieping de groep 'leven' als primair na te streven doel en als basis voor de groep 'leren' uit de discussie te voorschijn.

Schep éérst een leefbaar klimaat, pas dan zijn er kansen voor leren en ontwikkelen.

(3) De werkwijze

Primair is de zorg die aan dient te sluiten op de behoeften. Dit is een voorwaarde voor het mogelijk maken van ontwikkeling.

Zorg kent drie aspecten: 

Zorg kent twee dimensies: 

Door de zorg in alle aspecten en op beide dimensies goed te behartigen, kan de groepsleiding aansluitingspunten vinden voor het leggen en onderhouden van contact, een tweede basisbegrip in het werk. 
'Contact' verwijst naar een blik in het innerlijk waar onder (1) sprake van was, alsook naar het géven van een blik in het eigen innerlijk.

Onder de noemer 'contact leggen en onderhouden' zijn tal van werkwijzen onder te brengen. Voor een groot deel zijn deze werkwijzen niet impulsief maar wel spontaan van aard en zijn ze te vatten onder de noemers: 'samen doen' en 'samen leven' .

Aansluitingsmogelijkheden voor contact zijn er vele: het lichaam, het gevoel, het verstand, de wil, de problematiek en het dagelijks leven van de bewoners bieden even zovele aansluitingspunten. Het gaat er om deze te zien en te benutten.

Een aparte vorm van contact is de confrontatie: de bewuste hantering van het conflict, de botsing tussen de wil van de een en die van de ander. Op blz. 147 t/m 154 staat een en ander uitvoeriger vermeld. 

[Blz. 215] 

den. Het gaat om inzichten van het type 'weten te handelen'; als het werk vooral neerkomt op 'contact weten te leggen', dan is hiervoor inzicht nodig in de cliënt als persoon, in het bijzonder het kunnen begrijpen van diens problematiek en situatie. Omdat 'contact' tweezijdig is, hoort daar ook bij: het kennen van zichzelf, het weten om te gaan met zichzelf en in het bijzonder met de vele gevoelens die het werk oproept.

(7) De zoekweg 

Aanvankelijk was er geen systematische zoekweg te bespeuren in de verhalen van de groepsleiders. De werkwijze in dit project is als zodanig erkend als een vruchtbare. De route is ten kortste geschetst in de tekening op blz. 71: vertel het verhaal over het handelen, liefst compleet, en bespreek dit in een kritische en dialectische dialoog; dat levert ideeën op over beter handelen, die benut kunnen worden, waarvan verhaald kan worden, welk verhaal weer besproken wordt, en zo steeds weer. Op den duur destilleert zich een methodiek die zich, zolang verhaal en reflectie doorgaan, permanent kan ontwikkelen. Deze zoekweg is in dit project uitgeprobeerd en geschikt bevonden.

e. Conclusies over de opleiding

Expres is in dit onderzoek begonnen met een oriëntatie op het werk van de groepsleiding. Daartoe immers dient opgeleid te worden. Vanuit de verkenning van de praktijk zou teruggeredeneerd kunnen worden naar wat de opleiding zou moeten bewerkstelligen voor de aanstaande groepsleiders. Deze volgorde is ook in de conclusies aangehouden. Hiervoor is de visie op het werk geschetst zoals die, op hoofdpunten, door groepsleiders, docenten en projectleiders is aangetroffen en ontwikkeld. Van daaruit wordt beredeneerd wat de opleiding zou moeten bieden. De tweede bron van onderstaande conclusies is het onderzoekswerk dat op de vier academies is gedaan door docenten, groepsleiders en projectleiders. Door de deelname door groepsleiders en docenten over en weer zijn de conclusies uit beide invalshoeken niet strijdig en kunnen ze als een geheel gepresenteerd worden.

(1) De situatie en de interpretatie daarvan

a. De visie op het werk van groepsleiders is vlak hiervoor aangegeven. De groepsleider verschijnt erin als een persoon die weet te handelen in de vele situaties van het dagelijkse leven, óók bij conflicten en ook als er sterke gevoelens spelen. De groepsleider weet contact te leggen en te onderhouden, hij ziét daartoe het innerlijk van zijn cliënten en kijkt daartoe verder dan wat hij aan gedrag van hen ziet, hij probeert de persoon te zien en te begrijpen. De groepsleider is in staat zorg te bieden, met de gevoelens, de wil en de problematiek van zijn cliënten om te gaan, en wel in de groepssituaties van het dagelijkse leven. Hij moet dus concreet vorm weten te geven aan het contact, ingangen kunnen benutten. Hij moet in staat zijn een dialogische houding vorm te geven.

b. De studenten worden gezien als volwassen personen die in staat zijn zichzelf te ontwikkelen en hiervoor medeverantwoordelijkheid kunnen dragen. Ze hebben ervaring die voor hun vak nodig is; ook studenten die nog geen werkervaring hebben, hebben immers de eigen opvoedingservaring en ervaring met zorg en contact.

(2) De doelen van de opleiding

Om het werk te kunnen doen is er 

[Blz. 216] 

Twee belangrijke kenmerken van de te bevorderen grondhouding zijn dat deze 'dialogisch' is en 'reflexief'. Een dialogische houding kenmerkt zich door respect voor anderen, cliënten en collega's, hoe anders die ook mogen zijn, en door aandacht voor het innerlijk van de anderen; een ander kenmerk is dat de (aanstaande) groepsleider zich opstelt als persoon, als iemand die zijn handelwijze kiest (dus bewust is) en daarvoor verantwoordelijk wil zijn.

Een reflexieve grondhouding houdt in dat men denkt bij wat men doet, dat men weet te anticiperen op situaties, dat men bereid en in staat is om voor, tijdens en na het werk hierover na te denken -- dus dat men beschikt over een voor dit werk geschikt aantal begrippen.

Omdat gesteld is dat de zorg een basaal aspect van het werk is, dient een kenmerk van de grondhouding nog apart vermeld te worden, namelijk het aanvaarden van het feit dat de mens een lijfelijk wezen is en dus de bereidheid tot het aanvaarden van de consequenties daarvan: de bereidheid zorg te behartigen en om ook lijfelijk te werken.

Van de vaardigheden zijn 

De kennis en de inzichten die nodig zijn staan in dienst van het weten te handelen, en in het bijzonder in dienst van het kunnen begrijpen van de cliënten en hun behoeften, hun gevoelens, hun wil, hun ideeën en hun problematiek. Die kennis en dat type inzicht dient bevorderd en ontwikkeld te worden.

Kernachtig is het doel van de opleiding aan te geven als het bevorderen van de ontwikkeling als persoon.

(3) De werkwijze

De werkwijze die bovenstaande doeleinden het beste kan realiseren is die van het ervarend leren.

Ervarend leren begint bij ervaring. Die is aanwezig bij part-time studenten als levens- en werkervaring, en bij studenten van de dagopleiding als levenservaring. Naar deze ervaring dient te worden gevraagd, het verhaal erover dient te worden verteld.

De ervaring dient bewust te worden. Daarnaast is het mogelijk, en voor de dagopleiding noodzakelijk, om ervaring te creëren in de lessen, aan te bieden dus in de vorm van activiteiten en in de vorm van verhalen. Na het verhaal volgt de reflectie over het verhaal, in dialoog met medestudenten en docenten. Die dialoog is pas mogelijk in een bepaald klimaat -- en zo'n klimaat is slechts mogelijk in een niet te grote groep en bij voldoende contact-uren. Naast deze voorwaarden is er nog een: een actieve houding van de docent: een verhaal-vragende en een reflectie-vragende houding. Dat vergt van de docent, naast vak-inhoudelijke kennis, ook agogische en didactische vaardigheden én een bepaalde grondhouding, de dialogische.

Bovenstaande visie op de beroepsopleiding geeft deze een specifieke kleur en karakter. Het primaat van de ervaring geeft de opleiding een actief gezicht,

[Blz. 217] 

het primaat van het verhaal geeft de opleiding een persoonlijke kleur, het primaat van de dialoog geeft de opleiding een specifiek klimaat. Dit proces van ervarend leren is in essentie hetzelfde proces als dat van methodiekontwikkeling, dus het proces dat ook in dit onderzoek systematisch is gevolgd. In beide processen bleken de zeven elementen van het handelen en de daarbij horende vragen dan ook nuttig en bruikbaar.

Over de didactische vormgeving dient te worden gezegd dat het aanbieden van kennis per vak niet goed aansluit bij de gestelde doelen en de geschetste werkwijze. Projectonderwijs sluit er beter bij aan. Slechts bepaalde basiskennis kan college-gewijs worden aangeboden, doch pas nádat er voldoende ervaringen zijn aangeboden en besproken waarop die kennis kan aansluiten.

De consequentie is dat de opleiding tot inrichtingswerker contact-intensief dient te zijn en in kleine klassegroepen dient plaats te vinden. Er dient contact als persoon mogelijk te zijn, wil het mogelijk zijn om bijvoorbeeld te eigen gevoelens te bespreken. Dat is nodig om daarmee goed om te kunnen gaan, en dat is weer nodig om dit werk te kunnen doen.

Naast de benodigde contact-intensieve uren kunnen er ook uren gepland worden waarin de studenten zelfstandig werken. Een kleinschalige organisatie waarin iedere docent met een goed te overzien aantal studenten werkt lijkt de meest aangewezen organisatievorm te zijn.

(4) De afloop

Het bleek mogelijk de grondhouding van personaliteit te bevorderen bij de geschetste werkwijze. De doelen bleken niet irreëel te zijn (zie blz. 191 e .v. )

(5) De bevinding achteraf

Deze is, wat de docenten betreft, niet in die mate aan de orde gekomen dat er conclusies over te trekken zijn.

(6) Inzichten

Het type inzichten dat de docenten al handelend opdeden gaat verder dan de vakgebonden inzichten. Het zijn vooral agogische inzichten, die het mogelijk maken het proces van ontwikkeling bij de klassen en de studenten te bevorderen en te begeleiden. Het proces vraagt minstens evenveel reflexieve aandacht als de inhoud van wat de docent wil overbrengen. Opleiden voor agogisch werk is agogisch werk.

Het handelingsmodel (ook hermeneutisch-dialectisch model genoemd ziehoofdstuk II) bleek een geschikt fundament voor de benodigde inzichten.

Opgemerkt mag worden dat de opleiding tot dit vak zodoende enigszins dwars staat op wat in de huidige maatschappij als primaten geldt, zoals door De Jelburg terecht is opgemerkt (blz. 165 ev.).

Het werk, en dus de opleiding, is correctief op de eenzijdigheden van de huidige maatschappij. De opleiding tot leefsituatiewerker is daarom, in het toch hoofdzakelijk technologisch gerichte MBO en HBO, een specifiek gekleurde eend in de bijt. En blijkens de eisen die het werk in dit vakgebied stelt, dient zij dat ook te blijven.

(7) De zoekweg

Hoewel de docenten, meer dan de deelnemende groepsleiders, wel gewend waren om expliciet met de ontwikkeling van hun vak bezig te zijn, was er toch niet een gesystematiseerde zoekweg te herkennen. Het project en de hierin gevolgde werkwijze werden wel als zodanig erkend en gewaardeerd. Wat hierin met name vruchtbaar bleek was het gezamenlijk optrekken op de zoekwegroute  

[Blz. 218] 

door docenten, groepsleiders en wetenschappers (projectleiders in dit geval). Een dergelijk samenwerkingsverband zou permanent moeten zijn. Een regionale organisatie hiervan lijkt de meest werkbare vorm om permanente werkontwikkeling in veld en opleiding geïntegreerd mogelijk te maken. Daarvan was dit project een proeve, die in ieder geval door de deelnemers geslaagd is genoemd.