Wat gebeurt er na de dood?

Een vraag die de mens zich in alle tijden en culturen heeft gesteld.
Ik heb een groot en dik boek over mythen, waarin een hoofdstuk aan deze vraag is gewijd. Alle culturen hebben er wel een verhaal over, waarbij vooral de overeenkomsten opvallen, in het bijzonder de overtuiging dat er een leven na de dood is en dat daaraan een oordeel vooraf gaat.

Maar laat ik beginnen en eindigen bij mijzelf.

2. Zielen redden uit het vagevuur

Het verhaal in mijn jeugd was het klassiek-katholieke. Na de dood gaat de ziel naar de hemel, de hel of het vagevuur, een louteringsvuur zoals Dante dit beschrijft. Op Allerzielen kon je zielen daaruit bevrijden door Onze-Vader’s en Wees-gegroet’jes te bidden. Bij elk kerkbezoek één ziel. Dus gingen wij de kerk in, bevrijdden een ziel, gingen de kerk weer uit … en weer in voor de volgende ziel. Het was een wedstrijdje waarbij je aardig kon scoren met je aantal bevrijde zielen … "Ik heb er wel twintig verlost!" - "Nou, ik wel dertig!"

3. Bezoek van een overledene

Mijn vader stierf ver van mij omstreeks 12 uur ’s nachts. Om 12:15 zag ik hem bij mijn bed staan, zeggend dat het goed met hem was. Hij zei ook dat ik goed was, iets wat hij nooit had gezegd. De volgende ochtend belde mijn zus – ik wist het dus al, ook het tijdstip. Twee van mijn zussen hadden dezelfde ervaring omstreeks dezelfde tijd.

Een van mijn zussen is helderziende en genezeres, daarna opleidster van genezers - en als recht-geaard Gieles schreef zij er een boek over.

Lenne Gieles, Thuis, een uitnodiging om te leven vanuit je oorsprong; Samsara Uitgeverij, Amsterdam 2011

Bij de dood van mijn moeder waren we beiden aanwezig, de vier jongsten van de dertien kinderen. Zij zag het moment van de dood en zei “Nu verlaat de ziel het lichaam, maar zij is nog hier, hier boven ons”. Bij de uitvaart zei ze: “Zij is er; daar in die hoek zie ik haar”. Intussen was ook mijn moeder als geest bij mij langs geweest, duidelijk waarneembaar.

4. Een omslag in het Oude Testament

Het verhaal over ‘na de dood’ is ouder, maar ik begin niet bij China of Egypte van duizenden jaren geleden, maar bij het Oude Testament. Daar zit een omslag in bij het boek Daniël, de profeet.

Vóór hem was er in het Oude Testament slechts her en der sprake van een leven na de dood, na hem expliciet juist wel. Daniël trad op tijdens de Babylonische gevangenschap…

… Niet een van het gehele volk, tot slaven gemaakt, overigens. Het ging hier eerder om de elite met gevolg, die aan het hof werd opgeleid in de Babylonische wetten – en zo kennis maakte met het Babylonisch geloof: dat van Zoroaster alias Zarathustra. Na lang zoeken kreeg ik een geschrift van hem te pakken.

5. Zoroaster / Zarathustra

Deze spreekt van een strijd tussen goed en kwaad en, naar het blijkt voor het eerst, van een oordeel na de dood en op het einde der tijden. Daarmee loste hij het probleem op dat de slechte mensen het op aarde zo goed konden hebben – daar moest dus wel een later oordeel tegenover staan.

Dit geloof namen de joden op, en mee terug naar hun eigen land. Sindsdien is er sprake van een leven na de dood en van een oordeel. In het Israël van Jezus’ tijd was het nog een twistpunt tussen Farizeeën en Sadduceeën.

Jezus spreekt wel en expliciet van een leven na de dood en van een oordeel. Johannes vertelt er in zijn Apocalyps een zeer beeldend verhaal over. Dit werd dus overgenomen in het christendom, met dank aan Zarathustra. Zijn godsdienst leeft overigens nog steeds in Iran, zij het als vervolgde minderheid - het zal ook eens niet - want niet strikt sji'ietisch islamitisch. Zo gaat dat daar met minderheden.

6. Plato

In Israël was de voertaal Aramees, naast het Hebreeuws, maar ook het Grieks. Men moet bekend zijn geweest met Plato. Deze schrijft veel over de ziel. Hij beschrijft hoe de ziel na de dood voor een rechter verschijnt, die beslist wat er gaat gebeuren. Hij beschrijft ook dat de ziel, na een rusttijd, een keuze kan maken hoe hij opnieuw geboren wil worden: Als dier? Mens? Dictator? Soldaat? Politicus, kunstenaar, priester, filosoof?

7. Plotinus

Plotinus is bekend als ‘de’ neo-platonist die de gedachten van Plato later heeft uitgewerkt en verdiept. Zijn colleges zijn door een student opgeschreven en uitgegeven, waarvoor we dankbaar mogen zijn – een dik boek, de Enneaden.

Plotinus schrijft veel over de ziel: waar deze vandaan komt – van God dus – dat er een tweelingziel in de hemel blijft wachten, dat de aardse ziel graag terug wil naar zijn hemelse huis – en hoe je die weg als mens al op kunt gaan, hoe vervolgens de ziel inderdaad voor een rechter komt, en hoe het dan verder kan gaan. Hij citeert veelvuldig Plato, vooral diens boeken Thimotaios en Phaedros.

Sprak Plato – eigenlijk dus Socrates – nog afwisselend over “de goden” en over “God”, Plotinus noemt wel de Griekse goden als “mythische goden”, maar spreekt zelf alleen over “God” ofwel over, vertaald, “De Ene”. Er zijn meerdere termen in omloop: "De Oorsprong", "Het Zijn", "Zijn", dan wel Jaweh, Al-Wujud, Allah of God.

8. Het islamitische Soefisme

Plotinus is vertaald in het Arabisch. Dit viel in goede aarde bij de moslims, die immers ook benadrukken dat er maar één God is. Bij hen niet De Ene, maar Allah, de Allerhoogste. Daarom is Plotinus belangrijk als scharnierpunt tussen de Griekse en de islamitische filosofie – met dank aan die vertalers. Daarom wilde ik dit dikke dus dure boek ook per se hebben.

9. Ibn al-'Arabî & Rumi

Met name Ibn al-'Arabî - voor hem ook al Al-Ghazali - nam de gedachtegang van Plato en Plotinus gaarne over. Een verschil is wel dat Plato en vooral Plotinus strikt uitgaan van de ratio, het redeneren, terwijl de islamitische filosofen ook openbaring als bron van kennis erkennen, naast de ratio, waarmee je goed over die openbaring moet nadenken om er de betekenis - dit is meer dan de letterlijke tekst - in te ontdekken.

Ibn al-'Arabî is ‘de’ filosoof van het islamitische soefisme, de vreedzame tak van de islam, in het bijzonder van de Alevieten onder hen. Na hem vertaalde Rumi dezelfde gedachten in gedichten, die tot op heden veelvuldig gelezen en begrepen worden. Internationaal was 2007 het Rumi-jaar. Ook bij Rumi wil de ziel graag terug naar waar zij vandaan komt: van God, naar God. De gehele mystiek koestert deze gedachte.

10. De terugreis naar God = de reis naar binnen

De reis terug naar de oorsprong is een belangrijk thema. Hoe doe je dat? Doorgaans wordt de reis beschreven in zeven stappen - ik beschreef ze al eerder; in het boeddhisme zijn het acht stappen. Wacht, ik herhaal ze hier even, de passage over die zeven stappen:

a. De zeven stappen

De eerste stap is het zich bewust worden en goed leren kijken, d.w.z. door de uiterlijke schijn heen het wezen der dingen, mensen en kosmos leren zien. Ook Plato zegt dit. In mijn proefschrift zeg ik: probeer door het (lastige) uiterlijke gedrag heen te kijken en de kennelijk belangrijke boodschap vanuit het innerlijk te verstaan.
De tweede stap is: stil zijn en het ego en het rationele verstand wat bescheidenheid aanleren, zelfbeheersing en ascese. Zo ga je open staan voor wat er dan komt, van binnen of van boven – in de gnostiek is dat hetzelfde. Open staan voor belevingen als zich deel weten van een groter geheel, ook voor verwondering, voor schoonheid en beseffen dat we niet alles kunnen bevatten met ons verstand. Het boeddhisme is hier sterk in.
De derde stap is de strijd, al-jihad, de innerlijke inspanning: leren om te gaan met de donkere krachten van jezelf en in jezelf, de schaduwkant. Jung heeft hier veel zinnigs over gezegd. Zonder de eerste twee stappen te hebben afgelegd ga je projecteren en loopt het mis of op rampen uit. De ware jihad is een strijd met jezelf.
In de vierde stap kun je dan open gaan staan voor de kosmische en innerlijke krachten en daarmee bijvoorbeeld leren helen, dus mensen genezen, onderwijzen of helpen.
In de vijfde stap leer je leiding te geven als een wijze leraar, gids, vorst of profeet. Koningen werden geacht deze stap bereikt te hebben.
Profeten gingen nog een stap verder:
In stap zes komt er ruimte voor visioenen zoals al-israa’, de nachtreis van de profeet in Sura 17 van de Qur’an, die van de profeten in het oude testament of die van Johannes in de Openbaring.
Zover ben ik nog niet, al sta ik open voor wat mijn nachtreizen, mijn dromen, mij te vertellen hebben. Kennelijk is de mensheid ook nog niet zo ver.
Tenslotte is er dan de eenwording met De Ene. Ook het boeddhisme en hindoeïsme spreken hiervan.

b. De reis van de vogels

Deze zeven stappen zijn bijvoorbeeld ook beschreven in De samenspraak van de vogels door Farid ud-Din Attar rond het jaar 1200. De vogels willen naar hun godheid en gaan op weg. De reis naar God is dan te verstaan als de reis naar het eigen innerlijk.

Het beeld van de vogels geeft de schrijver gelegenheid allerlei karakters te schetsen: een pauw is anders dan een mus. De hop is de gids.

Ze moeten zeven valleien doorreizen:

De vallei van het zoeken,
de vallei van de liefde,
de vallei van de kennis,
de vallei van de onthechting,
de vallei van eenheid,
de vallei van verwondering en
de vallei van armoede en annihilatie
('de materie en het ego loslaten').

De hop

11. De gebruikelijke meer klassieke islam ...

... kent uitvoerige beschrijvingen van visioenen van de profeet over wat er na de dood gebeurt, onder andere over het Laatste Oordeel, goeddeels overeenkomend met onze Apocalyps, die hij gekend moet hebben.

Hierover ben ik net een boek aan het vertalen van Turks en Osmaans (oud-Turks) naar Nederlands.

Osmaans? Ja, men verandert de uitspraken van oude profeten, geleerden en heiligen niet zo snel in moderne taal, met het gevolg dat de moderne Turk(se Nederlander) die citaten niet meer verstaat. Sinds Kemal Atatürk en zijn seculiere republiek zijn alle Arabisch aandoende elementen uit het Turks verwijderd en vervangen, ook het schrift werd westers; het Osmaans ligt nog vrij dicht bij het Arabisch, dus verstaat men dit nu niet meer - dus vertaal ik het nu maar. Niet eenvoudig, overigens: het Osmaans heeft al snel zes betekenissen in het Turks, waarna elk Turks woord al snel ook weer zes betekenissen kan hebben - soms wel meer dan veertig.

De beelden zijn

	die van een brug, de Siraat genaamd, over de hel die je over moet, een brug die smal is voor de zondaars en de ongelovigen, “messcherp als een zwaard” staat er letterlijk, maar breed voor de gelovigen; die merken maar nauwelijks dat ze over de hel heen lopen.
	Ook is er het beeld van de weegschaal, Mizan geheten. Alle daden van de mens zijn door engelen opgeschreven en nu worden de goede en slechte daden tegen elkaar afgewogen.
	Ook is er het beeld van een tussenruimte tussen hemel en hel, een soort vagevuur dus, A'raf geheten, een wachtruimte voor bij wie de weegschaal in balans is.
	Dan volgt het oordeel in een rechtszitting met een aanklager, een advocaat – de profeet uiteraard – en God als rechter.
	Volgt hel of hemel, want zonden kunnen ook vergeven worden als je maar berouw toont.

De hemel wordt dan voorgesteld als een mooi paleis met "mooie obers" of als een tuin met ‘zeventig maagden’ (die ook nog eens eeuwig maagd blijven), wat vermoedelijk een vertaalfout is van hour'ien en ‘vele druiven’ moet zijn, niet geserveerd door ‘paradijsknaapjes', wildaan, maar door twijgen. Ze zouden wel willen, die maagden en knaapjes …

Door de tuin stroomt een rivier en er staat dan, gemakkelijk te vertalen: “Wie van dit water drinkt, zal in eeuwigheid geen dorst meer krijgen” – bekende woorden, voor ons (Johannes 4, 14).

Terug nu naar het vroege christendom.

12. Gnosis

In de eerste eeuwen van het christendom had je vele richtingen, waaronder de gnostici.

	Gnosis is kennis van de geestelijke wereld en het pad naar die kennis, namelijk binnenuit ('vanuit het hart') of door openbaring, meditatie of visioen, niet door redenering. Het gaat erom je open te stellen voor het eigen innerlijk en voor de openbaring van boven.
	Gnostiek zijn de inzichten die daaruit voortkomen en die door de gnostici geformuleerd zijn.

Een deel van deze geschriften spreekt ook van drie mogelijke bestemmingen na de dood, zeg maar kortweg: hemel, hel of vagevuur. Op andere plaatsen is er sprake van een vierde groep: deze krijgt een nieuwe kans in een volgend leven: door reïncarnatie, niet onbekend in het boeddhisme.

Er zijn goede redenen om zeker Johannes, maar ook Paulus onder de gnostici te rekenen. Ook de gnostici spreken, blijkens vele nu teruggevonden oude geschriften, de Nag Hammadi en anderen, zelfs evangeliën – een van Thomas, van Filippus, van Judas en vele andere - van de herkomst van de ziel, van God dus, en het verlangen daarheen terug te keren. We zien het ook in de mystiek terug.

13. Een keerpunt

Keizer Constantijn De Grote bekeerde zich rond 320 tot het christendom – wat heet? Hij vond één hoofd-godsdienst, overigens naast de bestaande Romeinse goden, wel een handig politiek idee. Maar dan moesten die christenen wel ophouden met ruzie maken over de juiste leer. Daarom riep hij, de keizer dus, niet de paus, in 325 het concilie van Nicea bijeen met de opdracht tot één leer te komen.

Die kwam er: we hebben er onze geloofsbelijdenis nog aan te danken, sindsdien niet meer veranderd dus. Met enkele passages hiervan heb ik als modern mens wel wat moeite, al doe ik er niet moeilijk over.

Wel, Nicea, Augustinus en de concilies daarna, Chalcedon en verder, ze rekenden grondig af met het gnosticisme. De kerk verving dit door dogma’s, zoals dat van het vagevuur en het afwijzen van reïncarnatie, waar we nu nog mee zitten. Intussen gelooft tegenwoordig bijna niemand meer in het vagevuur en de hel.

Maar gnosticisme en soefisme bleven bestaan, bijvoorbeeld bij de Katharen, de Vrijmetselaars, de mystici en anderen. Ze beleven in onze New Age een terugkeer, mede geïnspireerd door bijvoorbeeld de Antroposofie, maar vooral ook door het boeddhisme.

. . .

Ik voer u nu niet door de hele Middeleeuwen, de Renaissance, de Verlichting annex de vrijwel gelijktijdige reactie daarop, de Romantiek, het modernisme en post-modernisme, maar spring nu naar onze tijd.

14. Met een sprong naar onze tijd

Die sprong is de kwantum-sprong. Bovendien beschikken we nu over nauwkeurige beschrijvingen van bijna-dood-ervaringen. Het een is met het ander te verbinden, en zo misschien te begrijpen.

Zo wordt in het laatste nummer van Prana (okt. 2012) door M. Venselaar geopperd dat de ziel bestaat uit fotonen. Dit zijn lichtdeeltjes of golven. Ze kunnen zich manifesteren als het kleinst mogelijke deeltje, een kwantum, een pakketje pure energie, licht dus, en als golf: de kwantumsprong waarna alles anders is. Zelfs Einstein's absolute grens, de lichtsnelheid sneuvelt dan en ook begrippen als zwaartekracht, dus ook tijd, sneuvelen en een niet-materieel en tijdloos bestaan, komt in beeld: de eeuwigheid voor de ziel.

15. Fotonen, lichtdeeltjes of golven ... de goddelijke vonk?

Plato, Plotinus, de gnostici en vele anderen spraken al ‘de goddelijke vonk in de ziel’. Die kun je verstikken, of koesteren en ontwikkelen.

Na de dood - zo oppert het artikel van Venselaar in Prana - verlaten deze fotonen het lichaam en hergroeperen zij zich. Omdat fotonen ook informatiedragers zijn, vergelijkbaar met de genen in elke cel, nemen zij een vorm aan die verwant is aan die van het lichaam, die dus individueel is en die kennis bevat, een licht-lichaam.

Zoiets kan mijn helderziende zus dus gezien hebben. Misschien hebben engelen wel een lichtlichaam, van fotonen. Misschien veranderen wij wel in een licht-lichaam. Misschien kan, zoals het boeddhisme en de gnostiek zegt, ook op aarde al verlichting plaats vinden als je het juiste pad bewandeld, een pad dat vele malen beschreven is. Zie bijvoorbeeld de zeven stappen, hierboven beschreven, en de reis van de vogels, hierboven vermeld.

16. De bijna-dood-ervaringen

Deze spreken alle van een tunnel naar een wereld van licht waarin ook een oordeel plaats vindt, maar dan niet van een almachtige strenge God, met eeuwige verdoemenis als oordeel, maar een zelf-evaluatie, waarin je je leven op essentiële punten in een flits overziet, en waarbij lichtwezens je liefdevol bij helpen.

Zo’n flits waarin ik de essentiële elementen van mijn leven zag, heb ik zelf meegemaakt, maar niet zo’n bijna-dood-ervaring of zo’n visioen.

17. Terug naar mijzelf

Ik zing veel uitvaarten, zondag zongen we met de schola nog op de begraafplaats; in Zutphen was ik ook een poos de vaste uitvaart-organist – en ik word een dagje ouder, terwijl nog maar heel kort geleden mijn schoonzus en mijn broer is overleden. Dus ik denk veel na over deze zaken: wat gebeurt er na de dood?

Ik vertaal ijverig wat de Profeet Mohammed gezegd heeft over het Laatste Oordeel en zo meer, maar ik kan niet geloven in een God die een hel schept en die een eeuwige verdoemenis als oordeel uitspreekt.

De krant van 7 november vermeldt, terzijde, dat er in de Protestantse Kerk van Nederland nu gedacht wordt over 'het afschaffen van de hel'.

Wel geloof ik

	in het bestaan van de ziel,
	afkomstig van een lichtwereld,
	waar je ziel weer naar toe wil gaan en ook gaat;
	in het behoud van belangrijke informatie door de ziel, dus
	in het bestaan van een individuele unieke ziel, niet dus in het beeld van de druppel die opgaat in de oceaan van het nirvana en die als individu dus verdwijnt,
	in een zelf-evaluatie na je aardse leven, aan de hand van een flits-overzicht daarvan, en aan de hand van
	een in de loop van het leven bewust geworden levensopdracht – van mijzelf meen ik die vrij precies te kennen - namelijk de zorg voor kinderen en voor de zorgdragers - en
	in de mogelijkheid van een vrijwillige terugkeer,
	met het vrijwillig aanvaarden van een nieuwe levensopdracht, zoals ook het boeddhisme dit kent - zij het minder vrijwillig, namelijk vanuit je karma, je levenservaring, levenswijze en -geschiedenis.

De Boeddha blijft reïncarneren totdat de hele mensheid verlost en verlicht is.

Nou, dan heeft hij het nog druk, want zover zijn we, meen ik om mij heen te zien, nog niet …

Literatuur

Mythen

Mythen van de mensheid, Alexander Eliot (e.a.); Kosmos, Amsterdam 1977

Zoroaster / Zarathoestra

De Gâthâ's van Zarathoestra, vertaald en bewerkt door G.J.A. van Dantzig; Ankh-Hermes, Deventer 1978

H.J. Witteveen, Tot de Ene; de weg van het universeel soefisme; Ankh-Hermes 2006

Plato

Plato, verzameld werk, in de vertaling van Hans Warren en Mario Molegraaf; Bert Bakker, Amsterdam 2012

Plotinus

Plotinus, Enneaden, vertaald en ingeleid door Rein Ferwerda; Damon, Budel 2005

Islamitische filosofie

William C. Chittick, The Self-Disclosure of God; Principles of Ibn al-'Arabî's Cosmology; State University of New York Press 1998

Dit is een boek over zijn boek, opgezet in (voor mij: helaas) erg kleine letters, met de vertaalde citaten in nog kleinere letters, een boek dat (voor mij: interessant) wemelt van de Arabische termen, maar wel met een register daarvan.

Michiel Leezenberg, Islamitische filosofie, een geschiedenis; Bulaaq, Amsterdam 2002

Frans E. J. Gieles, Islam, spiritualiteit, vrijheid en engagement; in: Titus Rivas & Bert Stoop (red.), Spiritualiteit, vrijheid en engagement, Athanasia Productions, Nijmegen 2006

Hierin: Islamitische filosofie en verder.

Het islamitische soefisme

M. Fethullah Gülen, De smaragden van het hart, basisconcepten van het Soefisme; Stichting Islam en Dialoog, Rotterdam 2002

	Dit is een vertaling van: Idem: Emerald Hills of the Heart, Key Concepts in thye Practice of Sufism; The Light Inc., Somersen NJ, USA, 2006,
	Dit is een vertaling van: idem, Kalbın Zümrüt Tepeleri, 1994

Rumi

Frans E. J. Gieles, Rumi in de tijd en in deze tijd; Rumi Symposium, Stichting Islam en Dialoog, Museum Orientalis, 26 mei 2007 - met door mij vertaalde hoofdstukken uit:

Mewlana Djaladdin Rumi & zijn 'Mystieke Pad van de Liefde', Stichting Islam en Dialoog Nederland, Rotterdam 2007

Roemi, Daglicht; Een dagboek van spirituele leiding; bloemlezing uit de Masnavi; Camille & Kabir Helminski, Sipko A, den Boer & Aleid C. Swierenga; Synthese, Den Haag 2003.

Roemi, Juwelen; Een dagboek met 365 fragmenten van wijsheid; bloemlezing uit de Masnavi; Camille & Kabir Helminski, Sipko A, den Boer & Aleid C. Swierenga; Synthese, Den Haag 2001.

Roemi, Liefde is de weg; kwatrijnen van Djelal-oed-din Roemi; Sipko A den Boer & Aleid C. Swieringa; Servire & Kosmos-Z&K Uitgevers, 2002.

Rūmi, Poet and Mystic, 1207-1273; Reynold A. Nicholsin, London 1965—1968.

Een karavaan uit Perzië; klassieke Perzische poëzie; J.T.P de Bruijn, Bulaaq, 2002.

De vogels

Farid ud-Din 'Attar, De samenspraak van de vogels; Synthese, Rotterdam 2009

Wim van der Zwaan, De reis naar binnenin in vogelvlucht - De samenspraak der vogels van 'Attar; Prana 192, augustus 2012

Boeddhisme

Soygal Rinpoche, het Tibetaanse boek van leven en sterven, herziene editie, 26^e druk; Servire/Kosmos, Utrecht 2011

De klassieke islam

Seydâ Muhammed Konyevi (k.s.), Ölüm ve kıyamete bakış - Kalp gözüyle; Reyhani Yayınları, Istanbul 2004 (Aan de vertaling wordt hier gewerkt)

Ismail Büyükçelebi, Living in the shade of Islam; The Light Inc, Rutherford USA 2003

(De mede door mij vertaalde uitgave als In de luwte van de islam door Stichting Islam & Dialoog Nederland, Rotterdam, volgt)

Mirza Tahir Ahmad, Revelation, Rationality, Knowledge and Trust; Islam International Publications Lmd, Tilford, UK 1998

Jaques Waardenburg (red.), Islam, norm, ideaal en werkelijkheid; Fibula/Unieboek, Houten/Antwerpen 2008

Karen Armstrong, Islam, A Short History; Phoenix Press, London 2000

Karen Armstrong, Een geschiedenis van God; vierduizend jaar jodendom, christendom en islam; Anthos, Baarn 1993 ev. - Hoofdstuk 5 over de islam.

J. Suyuti, De dood, het graf en wat erna gebeurt; Uitgeverij Noer, Delft 2002

Maagden en paradijsknaapjes of druiven en twijgen

Eidert Mulder & Thomas Milo, De omstreden bronnen van de islam, Meinema, Zoetermeer 2009

Gnosis, gnostiek, gnostici

Gnosis, Themanummer, Bres 276, november 2012

Frans E. J. Gieles, Gnosis: vrijgekomen kennis die vrij kan maken; in: 'Spiritualiteit, vrijheid en engagement', door Bert Stoop en Titus Rivas, (Red), Athanasia Producties, Nijmegen, 2006

Zie de literatuurlijst bij dit artikel. In het bijzonder:

Slavenburg, J. & Glaudemans, W.G., De Nag Hammadi Geschriften, volledig herziene en geactualiseerde editie, 2e druk, Ankh-Hermes, Deventer 2005.

Aanvulling:

Jacob Slavenbrug (red.), Het grote boek der apokriefen, geheime vroegchristelijke teksten; Ankh-Hermes, Deventer 2009

R. Kasser, M. Meyer & G. Wust, The Gospel of Judas; National Geographic, Washington 2006

J. van Oort, Het evangelie van Judas, inleiding, vertaling, toelichting; Ten Have, Kampen 2006

Bram Moerland, Schatgraven in de Nag Hammadi, een inleiding tot de gnostiek; Synthese, Den haag 2002

Bram Moerland, Schatgraven in Thomas, de oorspronkelijke betekenis van het Thomas-evangelie; Bert Bakker, Amsterdam 2008

Keizer Constantijn de Grote

Pieter W. van der Horst, Eén God, één keizer, één rijk; Trouw, Letter & Geest 20 oktober 2012

Olivier Hekster & Corjo Jansen, Constantijn de Grote: Traditie en verandering; Liberales, november 2012.

Fotonen?

M. Venselaar, De opmaak voor de eeuwige verandering, de bijna-dood-ervaring als vijf-fasen-theorie; Prana 193, oktover 2012