Uitleg
Positivistisch
verwijst
naar de filosofische stroming van het positivisme. Daarin noemt men de
objectief waarneembare (=positieve) feiten de kern van de werkelijkheid.
Aangenomen wordt dat die feiten er zijn en dat die wetmatig geordend
zijn. Als we die feiten en wetmatigheden ontsluiten' ontsluiten we de
werkelijkheid.
Het
neo-positivisme
is
de wetenschapsopvatting die het oorspronkelijke filosofisch positivisme sterk
relativeert, maar die zich in de wetenschap toch beperkt tot de objectief
waarneembare feiten; het bestaan van andere feiten wordt wel erkend, maar daar
kunnen geen wetenschappelijke uitspraken over worden gedaan.
De
term 'waardenvrij'
verwijst
naar niet-objectief waarneembare verschijnselen als waarden en normen.
Daarover kunnen, zo stelt men, geen wetenschappelijke uitspraken gedaan
worden: wetenschap is waarden-vrij en behoort dat ook te zijn in de
gedragsvisie.
Idealistisch
verwijst
naar de filosofische stroming van het idealisme. Daarin neemt men de ideeën ~
de werkelijkheid voor mensen voor wezenlijker en belangrijker dan de
waarneembare werkelijkheid. De ideeën van de mensen selecteren wat ze
waarnemen en wat ze als feiten erkennen. Pas door die erkenning, een idee dus,
wordt een feit tot feit.
In
de geesteswetenschappelijke richting
worden
de ideeën van de mensen het voornaamste onderwerp van wetenschappelijk
onderzoek. Wetenschappelijke uitspraken daarover zijn mogelijk door
nauwkeurige beschrijvingen, systematisering, beschouwing en abstrahering.
Het
pragmatisme
is
de wetenschapsopvatting die kennis over de werkelijkheid wil opdoen door met
die werkelijkheid om te gaan en die voorlopig voor waar aanneemt datgene wat
blijkt te werken.
Door de werkelijkheid te veranderen, leer je de werkelijkheid van dat moment
kennen.
[Blz.
48]
De
term kritisch
verwijst
naar de Kritische Theorie, waarin de volgende opvattingen gelden:
 |
a.
Het positivisme wordt als filosofie bestreden. |
|
b.
Het idealisme wordt als filosofie aanvaard.
|
|
c.
De wetenschapsopvattingen van het neo-positivisme én die van de
geesteswetenschappelijke richting worden beide te eenzijdig genoemd. De
eerste overwaardeert de waarneembare feiten, de tweede de subjectieve
beleving, beide verwaarlozen de maatschappelijke werkelijkheid. De
onderzoeksmethoden uit beide richtingen worden op zich niet verworpen.
|
|
d.
De huidige maatschappelijke werkelijkheid wordt bekritiseerd; deze dient
veranderd te worden zodanig dat werkelijke emancipatie van de mens
mogelijk wordt -- en wel van álle mensen, niet alleen van degenen die nu
de macht in handen hebben.
Deze opvatting is geïnspireerd door het Neo-Marxisme. In het
oorspronkelijke Marxisme wordt de materiële werkelijkheid als 'bepalend'
voor de mens gezien. Het Neo-Marxisme vervangt dit door: 'beïnvloedend'
en zoekt naar mogelijkheden om de materiële en maatschappelijke
werkelijkheid te veranderen.
|
De
term empirisch
verwijst
naar de ervaring -hier op te vatten als: het objectief waarnemen van feiten.
De
term analytisch
verwijst
naar het gegeven dat slechts kleine stukjes van de werkelijkheid onderzocht
kunnen worden. De werkelijkheid dient daartoe te worden uitgelegd
(geanalyseerd) tot in de kleinst mogelijke elementen.
Hermeneutisch
betekent:
betekenis ontsluierend. Het gaat erom, de betekenis die mensen aan de
werkelijkheid geven of gaven, te ontdekken.
Het
woord dialectisch
verwijst
naar een denken redeneerwijze die tegenstellingen in de ideeën van mensen
accepteert en die vanuit die tegenstellingen zoekt naar waarheden op een
dieper of omvattender niveau waarop die tegenstellingen worden opgeheven óf
als een vruchtbare twee-eenheid worden aanvaard.
Nomologisch
betekent:
wetten kennend. Het ontdekken van de veronderstelde wetmatigheden in het
menselijke gedrag is het beoogde resultaat van wetenschap. Met behulp van
die wetten kan men het menselijk gedrag causaal (oorzakelijk) verklaren, dus
voorspellen, dus beheersen.
Idiografisch
betekent:
het eigene omschrijvend. Gedoeld wordt op het unieke van mensen, groepen en
situaties. Er worden wel regelmatigheden geconstateerd, maar daar onder
worden geen wetmatigheden verondersteld.
Na
al deze termen dient nog een terminologische opmerking gemaakt te worden. Het
wetenschapsmodel dat hier onder 'gedragsvisie' bedoeld is, wordt meestal
aangeduid met de woorden 'empirisch -analytisch'. Dit is niet geheel correct.
Immers: ook in de handelingsvisie wordt verwezen naar ervaring (empirie) --
alleen wordt met het begrip 'ervaring' iets anders bedoeld. Ook wordt er in
de handelingsvisie wel degelijk geanalyseerd -- echter niet tot in de kleinst
mogelijke onderdelen, maar in de meest zinvol geachte eenheden (Van der Veer
1984, blz. 171). Zo wordt bijvoorbeeld in dit onderzoek het verhaal over een
handeling als eenheid van onderzoek gekozen, welke verhaal weer wordt
geanalyseerd in kleinere zinvolle eenheden: de zeven elementen.
De
termen empirisch-analytisch zijn dus eigenlijk niet echt kenmerkend voor het
wetenschapsmodel dat meestal zo genoemd wordt.
De
andere termen in de kolom 'gedragsvisie' geven de kern en het onderscheid
scherper aan.
[Blz.
49]
De keuze van de term 'handelingsonderzoek' voor onderzoek in de
handelingsvisie vloeit logisch voort uit het kiezen van de term 'handelen' als
sleutelwoord. Het is in overeenstemming met het voorstel van Koning en
Pijnenburg (1980, blz. 159 en 160):
Praktijkonderzoek
noemen zij iedere vorm van onderzoek die samen met de praktijkwerkers wordt
opgezet en uitgevoerd. Binnen het praktijkonderzoek zijn er twee vormen:
|
"Wil
men praktijkonderzoek doen en gaat men daarbij uit van een empirisch-analytische
kennisopvatting, dan impliceert dit een keuze voor het aktieonderzoek. De
onderzoeker neemt een objectiverende houding aan, kennis bestaat uit zinvolle
uitspraken over wetmatige relaties en wordt direct toegepast ten gunste van een
verbetering van het handelen van praktijkwerkers. |
|
Wil men praktijkonderzoek doen
en gaat men daarbij uit van een hermeneutisch-dialectische kennisopvatting, dan
impliceert dit een keuze voor het handelingsonderzoek. De onderzoeker heeft een
subjectiverende houding, kennis bestaat uit een systematische interpretatie van
een unieke situatie -- waarmee tevens een meer doelgerichte ontwikkeling op gang
komt van het handelen der praktijkwerkers in die situatie."
|
Bij
dit voorstel hebben we ons in dit project aangesloten.
In
het bovenstaande is het handelingsonderzoek geplaatst in een van de beide
wetenschapstheoretische stromingen. Voor het plaatsen van handelingsonderzoek en
vooral voor het ontwikkelen van methoden voor handelingsonderzoek, is een tweede
plaatsbepaling nodig, namelijk naar het type vraagstelling. De mens kan zich
namelijk twee typen vragen stellen, die elk om een ander type onderzoek vragen,
willen die vragen beantwoord kunnen worden.
Als
eerst het type vraag dat in de onderzoekskunde al vergaand is uitgewerkt tot een
bijbehorende onderzoeksmethode, de vraag: Hoe kan ik de werkelijkheid verklaren?
Hiertoe oppert de mens een gedachte, die vervolgens wordt getoetst aan de
werkelijkheid. Als
dit systematisch gebeurt, verricht de mens verklarend wetenschappelijk
onderzoek.
Maar
er is nog een type vraag die de mens zich stelt, namelijk: Hoe kan ik de werkelijkheid
veranderen? Daartoe stelt de mens een daad en kijkt hoe dat
uitwerkt. Als dat systematisch gebeurt, verricht de mens
handelingswetenschappelijk onderzoek. Dit type onderzoek kent nog niet een
algemeen aanvaarde onderzoeksmethode.
Als
we nu de twee wetenschapstheoretische visies en de twee typen vraagstellingen
combineren, ontstaan er vier typen onderzoek met elk een eigen methode, dus ook
vier typen methodologie.
Vraag →
↓ Visie
|
Hoe kan ik dit verklaren?
|
Hoe kan ik dit veranderen?
|
Gedragsvisie
|
Verklarend onderzoek
|
Aktieonderzoek
|
Handelingsvisie
|
Begrijpend onderzoek
|
Handelingsonderzoek
|
Sinds
1961 is er een Nederlandstalige 'Methodologie' beschikbaar: het boek van De
Groot, dat zich presenteert als de methodologie van het wetenschappelijk
onderzoek. Wat De Groot in dit boek doet is het systematisch beschrijven van de
weg die de mens aflegt als hij de werkelijkheid
[Blz.
50]
wil
verklaren. Daarbij gaat De Groot uit van de gedragsvisie op de mens en de
wetenschap. Wat De Groot geschreven heeft is dus niet de methodologie van
het wetenschappelijk onderzoek, maar één van de vier mogelijke typen
methodologie; het verklarend onderzoek. Aangezien De Groots Methodologie door velen wordt beschouwd als
het handboek en eigenlijk als het wetboek voor wetenschappelijk onderzoek, is
het goed om te vermelden dat handelingsonderzoek in twee opzichten verschilt
van verklarend onderzoek:
|
er wordt uitgegaan van een andere mensen
wetenschapsvisie en |
|
er wordt een ander type onderzoeksvraag gesteld. |
Dus is de
onderzoeksmethode ook anders.
Dat
wil nu ook weer niet zeggen dat er geen onderzoeksmethoden zijn die in alle
vier of in enkele van de vier typen onderzoek kunnen worden benut. Het is heel
goed denkbaar dat bijvoorbeeld handelingsonderzoek methoden gebruikt die ook
worden gebruikt in andere typen onderzoek. Sommige methoden zijn best over te
nemen, zonder echter de visie van dat andere type over te nemen. Ze worden immers
gebruikt binnen het eigen kader.
Nu
het handelingsonderzoek geplaatst is in het geheel van wetenschappelijke
onderzoeksmethoden, kunnen we eens nader gaan kijken naar het eigene van
handelingsonderzoek. Hierna worden achtereenvolgens besproken: de kenmerken,
de methoden en de kwaliteitseisen van het handelingsonderzoek.
|
