... als een zachte bries ... die je in jezelf kunt horen als je stil bent 

Frans Gieles, blog in kerkelijk verband, 5 december 2012, hier in aangepaste en iets uitgebreide versie.

Bestaan en zijn

"God bestaat niet, hij gebeurt; Hij bestaat niet zoals wij bestaan" zegt  pastor Wil Boerkamp vaak, iets waar ik verder over nadacht. 

Al hond uitlatend bedacht ik dat je ook in het Spaans, en andere talen, meerdere woorden hebt voor 'zijn': 

het Arabisch zegt het korter: حۈ لاحۈ: huwa la huwa: Hij bestaat en Hij bestaat niet (zoals een appel of mens bestaat). 

Op 3 november zegt columnist Bert Keizer in Trouw net zoiets. 'Zijn' heeft allerlei betekenissen die je beter niet door elkaar kunt halen. 'Zijn' heeft vele gedaantes.

"Je kunt immers van ham, de Kennedylaan, gebed, Piet, God, elektronen en symfonieën zeggen dat ze er zijn. Maar ze zijn er allemaal op hun eigen wijze."

"Je kunt niet het 'zijn' van God en de doden iets meegeven van het 'zijn' dat de Kennedylaan, Piet en ham eigen is. Ik denk dat dit een misverstand is."

Je moet dus na 'zijn' en 'bestaan' altijd iets invullen: 'bestaan als ...'. 

Niet iedereen doet dit overigens. Sommigen beschrijven God als Het Zijn - punt - waaruit alle andere 'zijn' voortkomt. En niet de eersten de besten: menig mysticus doet dit; neoplatonist Plotinus doet dit, de soefistische filosoof Ibn al-'Arabî ook.

Hij noemt het Al-Wujud omdat hij nu eenmaal een Arabier is: 'Het Zijn' dat zichzelf dan emaneert: een vorm aanneemt, zich laat zien, bijvoorbeeld in de schepping, en zich zo openbaart - in zijn door de soefisten overgenomen opvatting overigens als een mens-vriendelijke en redelijke God.

Anderen doen dit expliciet niet: 

"God is de afwezigheid van het zijn. Hij is slechts God voor de schepselen: op zich is God niets, zeker niet God." 
Het zijn van God is misschien het verlenen van het zijn aan anderen, dus meer een handeling (act - Wil Boerkamp zegt gebeuren) dan een zijn.
Om Hem te leren kennen is zwijgen wellicht beter dan spreken.

Aldus de Spaanse mysticus Raimon Pannikar, geciteerd door Rinus van Warren in Prana 194, december 2012, blz. 72, hierboven kort samengevat. 

Openbaring, luisteren, denken, voelen

Ibn al-'Arabî neemt de openbaring, voor hem de Qur'an, serieus als bron van kennis van het goddelijke, maar ook de rede, het denken. Dit heeft hij van de Griekse filosofen, vooral van Plato en Plotinus, nadat die in het Arabisch vertaald zijn. 'Openbaring, prima,' zo zegt hij,  kortweg samengevat, 'maar denk er ook goed over na'; Ook Ibn Rushd alias Averroes zegt dit - wat ik nu dus doe, en hopelijk ook goed. 

De soefisten, die zijn filosofie overnemen, voegen daar dan nog het gevoel aan toe: Je kunt God ook voelen als aanwezig in je. Ook Ibn al-'Arabî doet dit: zijn boek vol betogen bevat ook gedichten. 

Met name Rumi zegt dit en zijn vorm is niet een theologisch betoog, maar een boek vol gedichten. Deze zijn tot op heden bekend en geliefd - gelukkig ook vertaald, want niet iedereen leest oud-Perzisch. Ook de neo-platonist Plotinus geeft het gevoel, de intuïtie, de schoonheidservaring, de esoterische ervaring de ruimte, meer dan Plato zelf die liever de rationalist blijft.

Hoe is God dan?

Bestudeert de theologie dit? Nee, dit kan niet, want de mens kan God niet bevatten. De mens is een beeld van God; God is niet te bevatten, dus de mens in essentie ook niet (Erik Borgman in Filosofie Magazine december 2012, blz 23). De mens schept zich een God, d.w.z. een beeld van God; verder kunnen we niet komen. 

De theologie beschrijft de beelden van God die de mensheid in de loop der tijd heeft opgebouwd. Verder dan beelden komen we als mens niet: 'God is als ... <vul maar in> ...'. 

Of misschien moeten we eerbiedig zwijgen waar woorden tekort schieten, bijvoorbeeld bij en kort na de consecratie. Voeg hier een moment van stilte in. 

Wat zou dan ons godsbeeld kunnen zijn? 

Naar mijn idee niet zoiets als Zeus of Thor. Nee, geen wervelstorm met vuur, donder en bliksem, zoals Mozes God heeft ervaren. In die tijd had elke stam, elk volk en elke berg zijn eigen godheid, dus Mozes ging de berg op en ontmoette vuur. Later reisde dit vuur, of een wolk, mee met de Israëlieten. Het beeld van een wolk is onlangs ernstig misbruikt door de staat Israël door het als naam te kiezen van een beginnende oorlog.  

Elia had een andere ervaring.    

Een zachte bries

"Na de aardbeving was er vuur (*), maar de Heer bevond zich niet in dat vuur. Na het vuur klonk het gefluister van een zachte bries." 
(* Voordien als als storm en wind; zie de tekst over de profeet Elia in 1 Koningen 19, 12)

Elia was op de vlucht en ging dus naar de Horeb, de berg van God. Daarop kwam Elia naar buiten en ja, er klonk een fluisterende stem, de stem van God:

"Elia, wat doe je hier? [...] Keer terug!"

Godsbeelden

Waar men in het Oude Testament nogal eens tot het beeld van een strenge God kwam, reikte Jezus ons een ander godsbeeld aan, namelijk dat "mijn Vader" en "Onze Vader".

Als kind had ik hier grote moeite mee. 'Als God is zoals mijn vader is, dan hoeft het voor mij niet meer', zo bedacht ik als misdienaar aan het altaar. Later werd het beeld van de vader, de aardse en de hemelse, genuanceerd en bijgesteld.

Excuseer, beste moslims, ...

... een zachte bries is een ander godsbeeld dan ik tegenkom in wat ik nu aan islamitische theologie uit het Turks (en Osmaans) vertaal. Daar ontmoet ik een weliswaar almachtige en genadevolle, maar ook een soms wel erg wrede, zelfs - excuseer het woord - sadistische God die glimlacht als Hij de hel schept. Het staat er letterlijk. 

Ik zit nu net in het hoofdstuk over de hel - die de Protestanse Kerk bijna had afgeschaft en waarin ik niet kan geloven. De paus zei dat hij er wel in gelooft, maar dat er niemand in zit. In wat ik lees over de islamitische theologie zit het daar knapjes vol, namelijk met ongelovigen. Als de mensen daar om regen vragen, laat Hij het schorpioenen en slangen regenen, "zo groot als kamelen en ezels", staat er letterlijk. Dit oogt mij, excusez le mot - sadistisch, niet genadig. De bijgevoegde theologie zegt dan dat dit 'rechtvaardig' is. Daar denk ik toch anders over. 

Volgens een islamitische theoloog die ik ken en dus raadpleegde - hij kan het weten, hij werkt aan een eigentijdse Qur'an-vertaling - zitten er alleen mensen als Hitler en Stalin in en worden de oude geschriften tegenwoordig niet meer zo letterlijk opgevat, zeker niet door soefisten en door de moderne, ook in Deventer wonende Alevieten, vreedzame moslims die met mannen en vrouwen samen bidden en in de kantine een biertje schenken. 

Een herkansing

Overigens krijgen in het boeddhisme juist mensen als Hitler en Stalin verplicht nog een nieuwe kans in hun volgende reïncarnatie. Net zoals bij Plato en Plotinus. Deze schetsen een oordeel na de dood, maar met een herkansing.

De zachte bries blijft mij aanspreken

Al met al, toch liever die zachte bries als godsbeeld, vooral omdat je daarvoor niet, zoals Elia, naar een grot in een woestijn ver weg hoeft te gaan. God is al in je aanwezig, iets wat het islamitische soefisme ook zegt. Je kunt Hem horen als je maar stil bent.

De goddelijke vonk

Volgens de gnostici heeft elke mens in zich een 'goddelijke vonk'; die kun je verstikken - of behoeden en laten groeien tot een vlam. Ook Plotinus en Ibn al-'Arabî gebruiken dit beeld. 

Zo ook een Iers gebed van meer dan duizend jaar geleden, vertaald in Prana 194, december 2012, blz 68: 

"de eeuwige vonk in mijn hart". 

Stil zijn

Volgens Meister Eckhart - ik lees er nu over in de laatste Prana, die van december 2012; het thema ervan is 'Stilte' - moet vooral het bewustzijn even stil zijn. Het bewustzijn, zegt hij met andere filosofen, is zich altijd bewust van iets, iets anders dus dat per definitie buiten het ik, het zelf ligt. Daardoor zoek je het goddelijke buiten jezelf en dat is op de verkeerde plek; je hebt dan niet in de gaten dat God al in je woont; dat Hij niet (alleen) transcendent is (de mens te boven gaand), maar (ook) immanent (voor de mens bereikbaar) is.

Dit wil Hij ook zijn, maar Hij dringt zich niet op. Hij wacht tot je stil bent en luistert - naar je innerlijk, want daar is Hij al. Een beetje profeet gaat een poos de woestijn in (Elia, Johannes, Jezus,  Mohammed en anderen) en krijgt daar contact met het goddelijke.

Sören Kierkegaard:

"Bidden is niet zichzelf horen praten, maar stil worden, stil zijn en volharden tot God te horen is."
(Geciteerd door Peter Kampschuur in Prana 194, blz 53)

Thomas Keating:

"Stilte is de taal waarin God spreekt; al het andere is er een slechte vertaling van."
(Bron: idem, hier vertaald)

Kun je zoiets ervaren?

Mystici zeggen van wel, ze kunnen het beter dan wij natuurlijk. Maar soms ervaar ik wel eens even zoiets, bijvoorbeeld na de communie. Het kan dus wel. Misschien is dit ook wel mede de bedoeling en de betekenis van de communie.

Bestaat er stil en woordenloos weten?

Ja, het was er toen ik de fragiele hand van mijn stervende moeder voorzichtig vasthield - en die van mijn pleegkind na zijn oog-operatie. Ook in relaties, in de psychotherapie, in de muziek en de dichtkunst zijn juist de stiltes cruciaal en 'veelzeggend'.

Laten we momenten van stilte blijven inbouwen in onze vieringen.