Moeten we elkaar gaat haten?

Bij het evangelie van zondag 8 september 2013 stagneerde ik even bij de zin:

"Als iemand naar mij toekomt die zijn vader en moeder, zijn vrouw en kinderen, zijn broers en zusters, ja zelfs zijn eigen leven niet haat, kan hij mijn leerling niet zijn." - Lucas 14:26

Dit is de zogeheten Willibrord-vertaling die in het missaaltje stond. Eens even verder zien.

Vertalingen

De Nieuwe Bijbelvertaling geeft: "Wie mij volgt, maar niet breekt met zijn vader, moeder ... enzovoorts ... kan mijn leerling niet zijn."

In Matheus 10:37 staat net zoiets, maar dan anders:

"Wie meer houdt van zijn vader of moeder dan van mij, is mij niet waard."
De zin herhaalt zich met: "... zijn zoon of dochter ...".

'Meer houden van' is toch iets anders dan 'haten' of 'breken met'. Laten we de tekt van Lucas, met dat 'haten' erin, eens verder naspeuren.

De bijbel 'Het Leven - Praktische lessen uit Het Boek' ( Uitgeverij Jongbloed-Heerenveen) omschrijft:

"Wie bij Mij wil horen, moet meer van Mij houden dan van zijn vader, moeder, vrouw, kinderen, broers en zusters. Ik moet hem zelfs meer waard zijn dan zijn eigen leven."

Andere talen

Lucas schreef in het Grieks. Daar staat bij Lucas 14, 26 het werkwoord μισέω (miseoo, modern Grieks: μισώ, misoo), wat echt "haten" betekent. De Latijnse versie geeft "et non odit", wat ook betekent "en die niet haat".

Nog maar even doorgezocht in mijn Arabische bijbel. Daar treffen we het werkwoord بغض (baghaDa-a) aan, waarvan het woordenboek geeft: "haten, verafschuwen, verfoeien."

Het Turks dan? Daar staat "çıkarmazsa": wat kan betekenen: "als gij niet haat", maar ook: "als gij geen afstand neemt van".

Nog even doorgezocht: in een oude Hermetische tekst met vergelijkbare inhoud komt hetzelfde Griekse werkwoord μισέω voor, maar hier wordt dit vertaald als "op de tweede plaats zetten". In een voetnoot wordt een Duits theologisch woordenboek aangehaald dat hetzelfde zegt: "in der Nachfolgeforderung", vrij vertaald "in de juiste volgorde zetten".

Het Evangelie van Thomas

Aha: ook in het Evangelie van Thomas, in 1945 teruggevonden in de grotten van Nag Hammadi, komt deze tekst voor, twee maal zelfs: in logion 55 en in logion 101. Daar zien we weer 'haten'. Ook in het Koptisch en in het Hebreeuws staat 'haten'. Maar in Logion 101 komt er nog iets achteraan:

"En wie niet zijn Vader en zijn Moeder zal liefhebben zoals ik, kan ook niet een leerling voor mij zijn."
Gevolgd door:
"Want mijn [aardse] moeder baarde mij de dood, maar mijn ware Moeder gaf mij het leven

Hierin vallen de hoofdletters op. Met de Moeder met een hoofdletter zou dan Sophia bedoeld kunnen zijn, alias de Heilige Geest. De uitleg van andere commentatoren is dan dat hiermee de innerlijke vaderlijke en moederlijke, de mannelijke en vrouwelijke krachten zijn bedoeld.

Er valt nog iets op: in het Thomas evangelie ontbreken de woorden 'vrouw en kinderen', respectievelijk 'zijn zoon of dochter'. Dit is opmerkelijk.

Nu is de teruggevonden versie van het Thomas evangelie ouder dan dan die van Lucas en Matheus, dus staat Thomas vermoedelijk dichter bij de oorspronkelijke tekst. Het vermoeden is dan ook dat 'vrouw en kinderen' later zijn toegevoegd door de zogeheten enkatrieten, streng-celibataire aanhangers van de Hermetische gnosis in Alexandrië.

We hoeven dus niet onze echtgenoten en kinderen te 'haten', dat scheelt alweer. De commentaren bij het Thomas evangelie geven bovendien aan dat 'haten' hier eerder betekent: 'op de tweede plaats stellen', terwijl anderen kiezen voor: 'op zij zetten', 'loslaten'. Dit laatste is dan te begrijpen als: volwassen worden, op je eigen benen staan, zelf verantwoordelijkheid nemen - in termen van het evangelie: "zijn eigen kruis dragen'.

Vertaalfout

Jezus sprak in het Aramees. Wel, goed voorzien van woordenboeken en andere geschriften, trof ik in het Aramees aan: "šεnā", dat naast 'haten' ook betekent: filteren, helder maken, zeven, onderscheiden. De hoofd-betekenis is 'helder maken', gezien het woord voor maan dat van dezelfde stam is afgeleid. Ik kom dan op 'goed en kritisch kijken naar'.

Wat ik nu denk, is dat Lucas een vertaalfout heeft gemaakt bij zijn vertaling van het mondeling gesproken Aramees naar het Grieks, waarna alle verdere vertalingen dat woord "haten" hebben overgenomen.

Modern zijn dan weer de nieuwe vertaling met "breken met" en de omschrijving van Het Leven: 'meer houden van ... dan van ...'. "Kritisch kijken naar" en "afstand nemen van" komen ook in aanmerking.

Heel modern

Nog moderner zijn onze (klein)kinderen, die zeggen "Ik haaaat spruitjes!" en zelfs niet schromen het evangelie letterlijk te volgen en tegen vader of moeder te zeggen "Ik haaaat jou!". Niet zo zwaar bedoeld natuurlijk voor die spruitjes en de ouders; gewoon een manier van zeggen.

Pater Jan Hulshof loste het in zijn overweging zo op: In de cultuur van het Midden-Oosten, toen en nu, is het al snel 'zwart of wit', 'ja of nee', 'alles of niets' zonder nuance er tussenin. Met 'haten' kan daar al snel bedoeld worden 'enige kritiek hebben op'.

Kortom, ...

... we gaan elkaar niet haten. Liefde is immers het centrale gebod van het gehele evangelie. Liefde voor iemand sluit 'goed en kritisch kijken naar' en dus soms 'enige kritiek hebben op' dan toch niet uit, maar juist in.