Nederlandse samenvatting

In Nederland worden er naar schatting ieder jaar circa vijfduizend adolescenten van 12-18 jaar opgesloten in Justitiële Jeugdinrichtingen. Uit resultaten van een recente overzichtsstudie Marshall & Burton (2010) blijkt echter dat er weinig bekend is over deze vorm van opvang en behandeling. Zij concluderen dan ook dat er dringend onderzoek nodig is naar de effectiviteit van groepsgewijze behandeling van jongeren.

In de afgelopen vijf jaar is een aantal crossectionele studies naar het leefklimaat bij jongeren en medewerkers verricht. De studies vonden plaats in Forensisch Centrum Teylingereind.

De eerste studie van dit proefschrift had tot doel te onderzoeken wat de belangrijkste eigenschappen van het leefmilieu waren en op welke wijze het klimaat op de groep gemeten kon worden. Er is al langer onderzoek gedaan, vooral naar tevredenheid in gevangenissen in de VS en Engeland en bijvoorbeeld TBS-klinieken in Nederland, en alhoewel in deze lijsten het klimaat een rol speelt was niet duidelijk in hoeverre deze constructen ook zouden gelden voor de specifieke situatie van leefgroepen voor adolescenten.

Aan de hand van bovenstaande lijsten (van der Helm, Stams & van der Laan, 2011, in press) zijn de belangrijkste klimaatcategorieën gedefinieerd en is een omvangrijke lijst met items samengesteld en afgenomen in een TBS kliniek en in een Justitiële Jeugdinrichting. Vervolgens is met behulp van een confirmatieve factoranalyse getoetst welke factoren als belangrijkste eruit kwamen. In volgorde van belangrijkheid waren dat:

1. ‘Steun’; responsiviteit van de pedagogische medewerker; de relatie tussen hulpverlener en de jongere is voor de jongere heel belangrijk. Het gaat vaak om kleine dingen: aandacht voor de jongere als die dat nodig heeft, het gevoel dat de jongere de pedagogisch medewerker kan vertrouwen, zo af en toe een complimentje en ondersteuning bij problemen (ook bij probleemgedrag!).
2. ‘Groei’; als in leren en zingeving: jongeren moeten het idee hebben dat ze wat leren en hun verblijf zin heeft en ze perspectief hebben op een beter leven.
3. ‘Repressiviteit’ en gebrek aan structuur; met name wanneer jongeren ervaren dat regels oneerlijk en onconsequent worden toegepast en geen uitleg krijgen, ze niet weten waar ze aan toe zijn (gebrek aan structuuur) ervaren de jongeren het leefklimaat als negatief.
4. De ‘atmosfeer’ tussen jongeren onderling; het is belangrijk dat ze elkaar kunnen vertrouwen en de bijvoorbeeld geen spullen worden gestolen, drugs verhandeld of jongeren worden gepest of afgeperst.

Professioneel handelen op de groep veronderstelt het hebben van een hoge arbeidsmotivatie (in weerwil van agressie op de groep) en het kunnen bewaren van een evenwicht tussen controle en flexibiliteit. Controle (en het handhaven van regels) is nodig om structuur en veiligheid te garanderen, maar flexibiliteit is nodig om een therapeutisch klimaat te kunnen creëren. Uit dit onderzoek onder pedagogisch medewerkers op leefgroepen in FC Teylingereind (Van der Helm, Boekee, Stams & van der Laan, 2010), bleek dat veel pedagogisch medewerkers (pm’ers) zelf niet overtuigd zijn van de invloed die zij kunnen hebben op jongeren (‘niets werkt’ cognities). Het gebrek aan zichtbare resultaten, het vaak teleurgesteld worden in jongeren, de incidenten en het feit dat steeds opnieuw jongeren terugkomen naar de instelling vanwege recidive, kunnen hier debet aan zijn.
Tevens bleek dat pedagogisch medewerkers vaak bang waren voor agressie op de groep. Deze angst had een samenhang met strakker optreden naar jongeren en tevens met het gevoel de zaak onder niet controle te hebben. Inspirerend leiderschap van de kant van de teamleider had echter een relatie met minder angst en meer flexibiliteit en het gevoel controle te hebben.

Discussie

Om belangrijke doelstellingen als opvoeding, behandeling en rehabilitatie te realiseren is het van groot belang dat er een ‘open’ sociaal therapeutisch behandelklimaat wordt gecreëerd. Omdat pedagogisch medewerkers (of groepsleiders) een groot deel van de tijd samen met de jongeren op de groep doorbrengen is het realiseren van dit klimaat als eerste de verantwoordelijkheid van deze pedagogisch medwerkers.

Pedagogisch medewerkers hebben het in de regel niet makkelijk. Als gevolg van het verleden en de problematiek van de jongeren en omdat ze er tegen hun wil zitten, is er vaak agressie op de groep. Controletaken en opvoeding gaan vaak lastig samen. Als gevolg van agressie en recidive heerst er bovendien onder sommige pedagogisch medewerkers het idee dat ‘niks werkt’. Een dergelijke houding kan een ‘self fulfilling prophecy’ worden en resulteren in een negatieve spiraal van agressie en repressie op de groep (Hanrath, 2009). Teneinde deze beroepsgroep te kunnen ondersteunen en de uitkomsten voor de jongeren te verbeteren in dit werk is het belangrijk meer te weten van de werking van het klimaat op de groep en van de mogelijkheden om dit te verbeteren.

De zes in deze samenvatting beschreven studies geven een aanwijzing dat er waarschijnlijk wel degelijk ‘iets’ kan werken in de gesloten jeugdzorg. Een opvallende uitkomst hierbij is dat de resultaten aangeven dat de invloed van repressie minder groot is dan van een open leefklimaat, met name ‘support’ en ‘groei’. Dit kan mogelijk verklaard worden doordat repressie bij deze doelgroep misschien een voortzetting is van eerdere negatieve levenservaringen.

De voorwaarden waaronder dat ‘iets’ zou kunnen werken lijken echter niet gemakkelijk: namelijk het scheppen van een open leefklimaat op de groep in weerwil van veel problemen bij jongeren, negatief gedrag en gebrek aan behandelmotivatie. Een dergelijk open leefklimaat zal moeten bestaan uit voldoende ondersteuning van de pedagogisch medewerkers, voldoende groeimogelijkheden bij jongeren, zo min mogelijk repressie en een goede onderlinge atmosfeer. De kwaliteit van het leefklimaat zou op reguliere basis moeten worden gemeten om een negatieve spiraal te voorkomen. Het nieuwe meetinstrument (PGCI) lijkt door zijn betrouwbaarheid en validiteit en relatief gering aantal items hiervoor een goed instrument.

Het valt te verwachten dat een positief leefklimaat tevens de uitkomsten van specifieke behandelmethoden kunnen verbeteren.
De verantwoordelijkheid voor het scheppen van een open leefklimaat ligt in eerste instantie bij de pedagogisch medewerker op de groep, ondersteund door de gedragsdeskundige en teamleider. Professioneel (pedagogisch) handelen op de groep kan een belangrijke bijdrage leveren aan dit klimaat omdat uit deze onderzoeken is gebleken dat pedagogisch medewerkers een grote invloed kunnen hebben op jongeren.

Maar het professioneel handelen van pedagogisch medewerkers staat niet los van het professionele handelen van hun collega’s op de groep (van der Helm, Boekee, Stams & van der Laan, 2011, in press) en van de teamleider. Ook visie en de inzet van de instelling om de juiste medewerkers aan te nemen, medewerkers adequaat op te leiden en te ondersteunen in wat misschien wel een van de moeilijkste beroepen ter wereld is zijn onontbeerlijk voor het pedagogisch handelen op de groep.

De tweede leefklimaatfactor (‘groei’) laat zien dat in de gesloten jeugdzorg werken aan een beter toekomstperspectief voor jongeren eveneens belangrijk is. Een toekomstperspectief is vaak gekoppeld aan hoop op een beter leven. Een adequate behandelmotivatie, externe locus of control, actieve coping, het ontwikkelen van belangrijke sociale vaardigheden en beheersen van agressieve impulsen, al het geleerde is alleen van waarde als aansluitend een perspectief kan worden gerealiseerd op succesvolle aansluiting met de samenleving.
Uit dit onderzoek kwam de mogelijk schadelijke werking van repressie voor ‘responsiviteit’ en ‘groei’ naar voren.

Een belangrijk onderdeel van de 2400 jaar oude eed van Hippocrates voor artsen en hulpverleners (‘primum non nocere’) luidt: ‘Ik zal naar mijn beste oordeel en vermogen (...) nooit iemand kwaad doen’.
De gesloten jeugdzorg zou zich deze eed kunnen aantrekken en de moeilijkste opgave van de gesloten jeugdzorg zal daarom de komende jaren zijn pedagogisch medewerkers en groepsleiders zo op te leiden en te trainen dat ze in staat kunnen zijn een open leefklimaat op de groep te realiseren. Hiervoor is waarschijnlijk een paradigmawisseling nodig, waarbij het huidige paradigma van ‘opvoeding en controle binnen’ vervangen moet worden door ‘opvoeding gericht op buiten’, om met de samenleving een toekomstperspectief te creëren voor de onder haar verantwoordelijkheid gestelde jongeren.