Islam en moderniteitGerard Burger, 2005 Op dit moment zijn we getuige van een boeiende botsing der meningen als het over Islam gaat. Nederland lijkt zich in twee kampen te splitsen.
Het begon wellicht met het geruchtmakende boek van Huntington: Clash of Civilisations waarin voorspeld werd dat er een steeds heftiger confrontatie zou gaan plaatsvinden tussen de beschaving van de Islam en die van het westen. Het idee van die veronderstelde botsing was overigens afkomstig van Bernard Lewis, een beroemd maar ook omstreden islamoloog. Huntington’s boek is waarschijnlijk door Fortuyn gelezen of hij moet er althans over gehoord hebben. Gesloten fundamentalistisch staat tegenover open en tolerant. In tolerantie zit de ruimte om andere opvattingen toe te laten. In die zin is tolerantie een toetsteen voor modernisering en vanuit deze toetssteen ga ik kijken naar zowel Islam als westerse beschaving. Daarbij verwerp ik een absolute opvatting over de aard of de essentie van Islam. Daardoor benader ik de kwestie anders dan veel deelnemers aan het debat. Zij gaan ervan uit – pro of contra -- uit dat Islam vaste kenmerken zou hebben, terwijl mijn standpunt is dat Islam een menselijke constructie is medebepaald door ideeën en maatschappelijke c.q. culturele factoren. Islam is niet per definitie tolerant of intolerant. Mensen maken zelf de werkelijkheid op grond van ideeën die ze ontwikkelen en als reactie op ideeën van anderen. Mijn verhaal zal ik illustreren met voorbeelden uit de geschiedenis van Islam en de westerse beschaving. Islam met twee gezichtenDe opvatting dat Islam een ding zou zijn met vaste kenmerken kent veel varianten. Voor de duidelijkheid zetten we hier twee uiterste varianten tegenover elkaar.
Belangrijk is in te zien dat het in wezen gaat om dezelfde feiten die alleen anders geïnterpreteerd worden. Met allerlei variaties vinden we beide standpunten terug. Er is er bijvoorbeeld een waarbij Islam gezien wordt als bij uitstek de religie van openheid en tolerantie en eentje waarbij Islam een toverplaatje wordt waarbij alles anders is dan het lijkt. De Koran wordt dan een soort raadselboek met geheime, verborgen betekenissen. Deze opvattingen, welke kant ze ook opgaan, hebben gemeenschappelijk dat veronderstellen dat Islam een soort ding is met vaste kenmerken. Een zaak op deze manier bekijken wordt 'essentialistisch' genoemd, een manier van kijken waar ik bezwaar tegen wil aantekenen. Gezien de geweldige variaties intussen de opvattingen lijkt mij het onwaarschijnlijk dat Islam een ding zo zijn met duidelijke vaststaande kenmerken. Ik zie het eerder als een samenraapsel van ideeën gekleurd door maatschappelijke factoren, Dus als een cognitief-culturele constructie. Dan is Islam een vloeiend fenomeen dat verschillende gedaanten aanneemt en in elke cultuur kan gedijen. Zo wordt verklaarbaar dat Islam zowel zeer verdraagzame als zeer onverdraagzame vormen kan aannemen. We zullen nu eerst proberen te verklaren waarom deze religie aanleiding kan geven tot dergelijke onoverbrugbare verschillen in praktijken, vervolgens zullen we aan de hand van historische voorbeelden een en ander illustreren. Als ik spreek met hedendaagse moslims dan hoor ik regelmatig opmerkingen als:
Je bent dan geneigd in discussie te gaan over de vraag of dit nu wel of niet "waar" is. Je kunt het ook heel anders benaderen. Blijkbaar scheppen mensen hun eigen beeld van hun religie en zijn ze daarbij van overtuigd dat het ook echt zo is. Dat lijkt mij een cruciaal gegeven voor onze dialoog met Moslims. Dat de realiteit van het leven in Moslimlanden doorgaans op gespannen voet staat met bovengenoemde denkbeelden zal een spanningsveld opleveren tussen denkbeelden en realiteit. Dit fenomeen wordt in de psychologie beschreven als "cognitieve dissonantie". In zo’n geval zijn mensen geneigd het spanningsveld
Deze cognitieve dissonantie biedt veel mogelijkheden tot een echte dialoog, mits de frustraties en woede niet de overhand krijgen. De discussie moet ook ter goeder trouw gevoerd worden: als moslims aangeven dat voor hen "vrede" centraal staat moeten we hen op hun woord geloven en niet bij voorbaat uitgaan van verborgen agenda’s en huichelarij. De realiteit van de werkelijkheid, is trouwens minder relevant dan de realiteit van de interpretatie. Zo gauw mensen ergens in gaan geloven maken ze het tot realiteit. ~ ~ ~ Je kunt voor alle opvattingen over Islam voldoende bewijzen vinden als je de visies en praktijken van 1 miljard mensen gaat onderzoeken. Ik beschouw dit -- eruit vissen wat je visie ondersteunt -- als verleidelijke valkuil. Voor mij is Islam, zoals gezegd, een cognitief-culturele constructie die pas werkelijk wordt als mensen op grond van hun denkbeelden gaan handelen. Een aantal geclusterde ideeën die binnen een bepaalde cultuur hun vorm zoeken. Dat is een wat hoogdravende manier om iets heel simpels te zeggen: "het kan alle kanten op, het kan vriezen of dooien" . Islam wordt dan een vloeiend fenomeen dat verschillende gedaanten aanneemt in verschillende culturen. De Koran en de overleveringen van de profeet bevatten vele ambivalenties. Daar is overheen gegaan een interpretatiegeschiedenis van enkele honderden jaren waarbij vanaf ongeveer 1100 bij ongeveer 80% van de Moslims een globale consensus is ontstaan over wat leer en levenspraktijk in zouden moeten houden. Maar lang niet over alles bestond en bestaat er consensus. Grote theologische vraagstukken blijven een rol spelen bij de discussies binnen Islam. De populaire opvatting dat omstreeks 1100 de poorten van het vrije onderzoek zijn dichtgeklapt (idjihaat) is net iets te simpel. Een van de spanningsvelden is dat Islam aanvankelijk "protestants" was vanwege het ontbreken van een centraal leergezag, maar gaandeweg steeds "katholieker" werd. Na verloop van tijd kregen de godsdienstgeleerden, de zogenaamde ulema, de theologische macht in handen. Zij kregen een monopoliepositie in het interpreteren van de leer. Zo ontstond een groot aantal vaste leerstellingen, een op grond van consensus tot stand gekomen dogmatiek. Curieus genoeg heeft dit bijna nooit geleid tot een theocratie: de politieke macht geconcentreerd in de handen van de ulema. Een niet onbelangrijk gegeven als het gaat over scheiding tussen kerk en staat. Gaan we na waar binnen Islam de wortels liggen van verdraagzaamheid en onverdraagzaamheid dan kunnen we bijvoorbeeld aansluiten bij het onderscheid dat geleerden als Ali Dashti en Mahmoud Taha maken tussen de Mekkaanse openbaringen en de Medinese openbaringen. Islam als Januskop met twee tegengestelde gezichten. Natuurlijk is dit ook weer een grove versimpeling, maar zolang we ons dit realiseren helpt het wel om meer inzicht te krijgen in een buitengewoon complex fenomeen. Ruwweg onderscheiden we dan twee "soorten" Islam:
Beide lijnen kunnen we uitwerken in de geschiedenis van de Islam en tot op de dag van vandaag volgen. Over de onverdraagzame lijn wordt veel gesproken en gediscussieerd. De traditie van de verdraagzame lijn lijkt veel minder in de aandacht te staan. Toch is die traditie met name van belang bij het beantwoorden van de vraag in hoeverre Islam zich zou kunnen aanpassen aan de zogenaamde moderniteit. De culturele omstandigheden blijken keer op keer een rol te spelen voor de vorm (verdraagzaam of onverdraagzaam) die Islam aanneemt. In dit kader wil ik twee vragen beantwoorden:
Fundering van tolerantie in IslamBinnen Islam en dit sluit aan bij de meer Mekkaans georiënteerde richting zijn er drie [vier] belangrijke tolerantiebronnen:
Ter ondersteuning van de deze opvattingen voert men een aantal beroemde Koranteksten aan zoals "Er is geen dwang in Godsdienst". Teksten die door het onverdraagzame kamp afgeschreven worden. De praktijk van het buiten werking stellen van bepaalde Koranteksten (abrogatie), is sowieso een treffende ondersteuning voor hetgeen ik probeer duidelijk te maken. Tolerantie in de geschiedenis van IslamDe begintijd van de Islam werd mede gekenmerkt door onderlinge conflicten en burgeroorlog. Veel gelovigen beschouwden b.v de kaliefen in Damascus als slechte Moslims. De discussie ontstond in hoeverre vanuit de Islam geweld gerechtvaardigd was tegenover de machthebbers. Eén opvatting was dat het oordeel van de ene Moslim over de andere moest worden opgeschort omdat alleen aan God het oordeel toekomt. Dit was het standpunt van de Murdjieten (de "opschorters") dat gaandeweg uitgroeide tot het meerderheidsstandpunt. De tolerantie die overigens meestal relatief was, kwam in de praktijk naar voren in:
In elk geval bewijzen deze voorbeelden dat Islam niet per se onverenigbaar is met tolerantie en pluralisme. Het probleem is daarbij wel dat vanaf ongeveer het jaar 1000 de Islamitische landen steeds verder in de greep kwamen van verstarring en obscurantisme. Dit proces leidde ertoe dat binnen de Soenitische Islam de uitgekristalliseerde opvattingen van de grote rechtsscholen steeds meer werden beschouwd als niet ter discussie staande eeuwig geldende opvattingen. Pas in de 19e eeuw kwam daar verandering in met de eerste pogingen de Islam te moderniseren. Zo verviel b.v. in de sharia de regelgeving over slavernij. Veel weldenkende moslims achtten deze praktijken niet meer in overstemming met de Islam. Het westen: tolerantie als modern ideeIn 1492 veroverden de christenen de laatste resten Islamitisch Spanje. Duizenden boeken werden door de Inquisitie verbrand, Joden en Moslims werden verdreven of onder dwang bekeerd. Het christendom accepteerde aanvankelijk geen religieuze minderheden. De religie van de Germaanse volkeren is dan ook geheel verdwenen. Vanaf de 14e eeuw is er een duidelijke groei van de tolerantie te bespeuren, vreemd genoeg mede onder invloed van de Islamitische cultuur die via Spanje en Italië Europa infecteerde. De bronnen voor de westerse tolerantie zijn als volgt samen te vatten:
Die tolerantie had na 1492 nog een lange weg te gaan. Als we b.v. Erasmus, de zogenaamde "humanist" vergelijken met de Turkse denker Yunus Emre dan blijkt er een wereld van verschil in tolerantie-opvattingen. Zo vindt Erasmus dat het bij tolerantie vooral gaat om verdraagzaamheid binnen de eigen groep de Christenen, terwijl Emre de gehele mensheid op het oog heeft. Zo schreef Erasmus :
En, schrijvend over Frankrijk:
Yunus Emre stelt daarentegen:
De ongeveer 200 jaar vóór Erasmus levende Yunus Emre lijkt hier moderner, meer Erasmiaans dan Erasmus zelf. En zelfs John Locke in zijn befaamde "brief over tolerantie"gaat nog lang niet zover als Emre. Ook hij lijkt vooral voor zijn eigen groep, de protestanten, de tolerantie te bepleiten. Katholieken zijn immers verantwoording schuldig aan een vreemde macht en dus niet te vertrouwen en ongelovigen zijn helemaal gevaarlijk:
Pas bij Voltaire vinden we een tolerantie-opvatting die vergelijkbaar is met die van Yunus Emre:
Paradoxaal genoeg zijn velen geneigd het westen te zien als de bakermat van de tolerantie en het oosten met name de Islam als de bron van onverdraagzaamheid en dwingelandij. Uit naam van onze westerse verdraagzaamheid wordt van Moslims geëist dat zich zo snel mogelijk aanpassen aan onze superieure normen en waarden: Als het niet goedschiks gaat, dan maar kwaadschiks. Dus eisen we dat Imams vrouwen een hand geven en dat meisjes hun hoofddoeken afwerpen. Want die zouden onze cultuur bedreigen. Nu blijkt uit de geschiedenis van de Islam dat deze religie (zoals trouwens elke religie) in staat is de kleur aan te nemen van de vigerende cultuur en maatschappij. Zelfs zo erg dat "barbaarse" gewoonten uit de pre-islamitische periode zoals b.v.besnijdenis snel werden ingevoegd in de Islam, hoewel er in de Koran geen enkele grond voor te vinden is. Culturele en etnische elementen die op zich niets te maken hebben met Islam worden nu door velen, zowel Moslims als niet-moslims, gezien als essentiële kenmerken van deze religie. Het is niet voorspelbaar hoe precies islam zich verder zal ontwikkelen. Het lijkt echter waarschijnlijk dat islam in het westen steeds meer gekleurd zal gaan worden door de westerse cultuur. Dat kan soms door terug te grijpen op bepaalde elementen binnen de eigen traditie. Islam heden ten dageDe moslims zijn onderling sterk verdeeld. Op dit moment zijn er tenminste vier belangrijke stromingen te onderscheiden:
Hedendaagse stromingen vanuit de Mekkaanse traditie
Hedendaagse stromingen vanuit de Medinese traditie
Deze stromingen kunnen elkaar overlappen en om het nog ingewikkelder te maken spelen ook nog het land van afkomst inclusief de tegenstellingen daarbinnen, een grote rol. Zo bestaan er in Nederland alleen al vanuit de Turkse Islam minstens drie grote stromingen. De Nederlandse Islam maakt een verdeelde indruk. Maar mensen kunnen zich sterker met elkaar verbonden gaan voelen naar mate de druk van buitenaf groter wordt. Daardoor is het niet uitgesloten dat de agressieve stroming de komende jaren in Nederland meer aanhang zal krijgen. Naarmate de anti-islam sfeer groeit, wordt dat risico groter. Als wij alle Moslims als terroristen gaan beschouwen, maken we het voor een aantal wel erg aantrekkelijk om zich daarbij aan te sluiten. Onze inspanningen zouden eerder op dialoog en begrip gericht moeten worden. Naar mijn overtuiging ligt er dan een kans op verrijking van onze cultuur. Als Moslims onze cultuur materialistisch en hedonistisch noemen, is dat dan complete onzin? Als zij ons wijzen op tegenstrijdigheden in ons denken (we leven in een vrij en tolerant land, maar een hoofddoek dragen kan absoluut niet), moeten we dan geïrriteerd reageren? Van beide partijen mag verwacht worden dat ze de discussie meer inhoudelijk gaan voeren. De toon en de vorm staan te zeer centraal. Dat is een erg luie vorm van discussie. Constateren dat de "toon niet bevalt"en je vervolgens ontslagen achten om in te gaan op de inhoud, lijkt soms wel een methode om het echte gesprek uit de weg te gaan. Voorbeelden te over: of het nu gaat over de film "Submission" of over het incident waarbij een Imam geen hand wenste te geven. Inhoudelijke discussie vraagt overigens wel van (veel) Moslims meer verdieping in hun eigen religie en minder lange tenen als bepaalde vragen gesteld worden.
|
