Ze tonen hier hun schaduwkanten.

Michael komt steeds op het conflict terug. Gerd geeft toe wat hij gedaan heeft. Ik blijf in de buurt van Michael en wachtte tot hij uitgeraasd en weer rustig was. Zo kon hij kalm zijn relaas van de feiten doen. Michael was voor de rest van de dag redelijk.

De opvoedster gaat op een zodanige manier om met de schaduwkanten van de jongere, dat het contact behouden blijft. Michael mag ook bij de opvoedster blijven. Ze accepteert zijn woede van ongecontroleerd voelen. Nadien gaat het heel lang goed, dagen tot weken.

Nog een voorbeeld.

Het gebeurde onder het eten. Steven zat aan de eerste tafel, stond plots op, nam zijn eten en ging aan de tweede tafel zitten. Ik zei hem dat er maar vier personen aan één tafel mochten zitten en dat hij terug naar de eerste tafel moest verhuizen. Hij grabbelde kwaad alles bij elkaar en ging weer aan de eerste tafel zitten. Zijn gedrag maakte me boos en ik stuurde hem naar zijn kamer.

Na vijftien minuten was hij terug en ging aan de eerste tafel zitten. Ik zei tot Steven dat hij eigenlijk gelijk had, er waren maar zes kinderen aanwezig die dag. Ik ging naar de eerste tafel om met Steven te praten.

De leidster laat haar schaduwkanten, haar kwaadheid en onredelijkheid zien.

Tot hier het antwoord op de vragen wat is contact, hoe leg je het, hoe handhaaf je het? Of althans de richting waarin de antwoorden te vinden zijn.

Wat is aandacht?

Aandacht is het eindeloze, oeverloze, bodemloze en in eerste aanblik inhoudsloze vragen om in het middelpunt van de aandacht van de groepsleider te staan, zonder dat dit vorm krijgt of iets oplevert.

Mannelijke leiders wisten zich bijvoorbeeld geen raad met de houding van oudere minderbegaafde meisjes. Het eigenlijke gedrag van deze meisjes was anders dan van actieve, bengelachtige kinderen. De kunst bleek hun eeuwige vragen om te zetten in vragen naar zorg, feestjes, maaltijden, kledij, gesprek, gevoelens, ...

De kunst bleek hun voortdurende vragen om te zetten in actie. Niet dat soort actie waarbij kinderen actief bezig zijn en de leiders toezicht uitoefenen, maar in het samen actief zijn. Dit bood de mogelijkheid om tot een begin van contact te komen.

Diep contact bekom je wanneer je goed weet om te gaan met conflicten, met schaduwkanten.  

IDe meisjes konden zich bijna niet herinneren wie hun mentor was. In de jongensgroep kwam een aantal keren een combinatie van namen voor. De meeste meisjes noemden de oudste groepsleiders op (rond de 50 jaar), duidelijk oud en wijs. Een aantal vonden de jonge groepsleiders wel fijn, maar zeggen dat daarmee niet te praten valt. Anderen vinden dat je met de jonge groepsleiders wel vlot kunt praten. Het type stille groepsleiders wordt door de één vernoemd, door de andere niet. Ieder meisje had kennelijk haar eigen individuele begeleider uitgekozen.

Kun je zoiets plannen?

In een eerste fase waarschijnlijk wel, maar dat zal achteraf zeker moeten bijgestuurd worden. Voor nieuwe meisjes kun je wel een mentor toewijzen. Doch achteraf moet bekeken worden of de kwaliteit van het contact voldoende goed is om mentor te blijven. Bij het toekennen van het mentorschap dient men vooraf contacten te inspecteren, rekening te houden met de natuurlijke wijze waarop contacten tot stand komen. Er moet zeker ook gelet worden op de zogenaamde grijze kinderen, vaak de niet lastige kinderen die kans lopen buiten het lijstje te vallen. Men dient er ook op toe te zien dat de groepsleider geen te zware opdracht krijgt met kinderen die hem niet liggen.

Betrokkenheid is een noodzakelijke basiservaring voor elk kind, zoals wortels broodnodig zijn voor de boom. Gemiste betrokkenheid kun je inhalen. Hoe ziet die betrokkenheid eruit?

Betrokkenheid blijkt uit duizenden kleine dingen. Je hebt er wel kleine groepen, vaste teams en een plaats om te verblijven voor nodig. Vermogen tot betrokkenheid is een bereidheid. Als het in je zit kun je het zelfs door een slechte opvoeding niet kwijtraken. Vermogen tot betrokkenheid kun je aanscherpen, vermeerderen.

Als er individuele contacten zijn tussen groepsleiders en bewoners, hoe ga je dan om met vertrouwelijkheid, collegialiteit, ouders, ...?

Dit is een vaak gehoorde vraag.

Betrokkenheid is deelbaar met collega's. Contact deel je wel degelijk met collega's, maar het is ook zo moeilijk over te dragen, het is immers zo persoonsgebonden. Overdragen kan ook gevaarlijk zijn. Ook het feit dat je op voorhand weet dat je afscheid zult moeten nemen, is geen reden om niet tot contact te komen. Goed contact biedt ruimte, ook afscheid kan binnen goed contact.

Het is een sprookje dat kinderen maar twee personen: vader en moeder, nodig hebben om op te groeien. Zelfs de beste ouders schieten te kort.

Ouders zijn collega-opvoeders, geen concurrenten. We moeten niet denken dat wij het beter kunnen dan de ouders. Tegenover de ouders moeten we respect tonen en een collegiale houding aannemen. We moeten de gevoelens van het kind naar de ouders toe erkennen. Hoe verstoorder de band tussen hen is, hoe steviger die band wordt. We moeten ouders en kinderen de ruimte bieden om zich met elkaar verbonden te blijven voelen.

Ons contact met de jongeren kunnen we met de ouders delen als onze houding er niet één is van 'wij doen het beter, wij zullen het jullie eens leren', maar integendeel van collega's, van 'wij doen ook maar ons best.'

De rapportage naar ouders, plaatsende instanties en jeugdrechters toe is eigenlijk geen gedragsbeschrijving, maar een procesbeschrijving. In een gesprek, in een mondelinge taal kan dikwijls alles veel beter gezegd worden, dan met de officiële taal. Vaak is het ook beter om alles iets abstracter te noteren om alzo geen vertrouwelijkheid te schenden.  

Fasen in het contact

Als we nu eens kijken naar de verschillende fasen die in contact mogelijk zijn.

We kunnen dit het best doen aan de hand van de routekaart:

De routekaart is opgesteld vanuit een heel team. Je vindt erop de twee uitersten van wat mensen kunnen voelen. Het is de neerslag van wat je eigenlijk meemaakt in de omgang met kinderen. De vakkunst zit in het omgaan met die uiterste gebieden. De kunst is om de groep zo te regelen dat beide uitersten kunnen aan bod kunnen komen. 

Dit wil niet zeggen dat alles kan en mag, dat er geen regels zijn. Integendeel de leefgroep heeft nood aan een zekere cultuur, aan zekere regels. Dit mogen echter geen regels zijn die verbieden om bijvoorbeeld een ochtendhumeur te hebben, wel om een bal door het venster te gooien. Het mogen geen regels zijn die gevoelens en bewegingsdrang verbieden, maar die deze alleen in kanalen, in banen leiden.

Bijvoorbeeld: Het is niet verboden te stoeien, maar stoeien gebeurt in de stoeihoek.

Er moeten dus wel degelijk codes, strenge codes, zijn, maar heel andere dan bijvoorbeeld in het bedrijfsleven. We kunnen met mensen niet omgaan als met objecten.

Hoever kun je eigenlijk gaan in dit alles?

Er ligt wel een grens in wat jezelf kunt laten zien. We moeten altijd oog hebben voor de jongere, voor dat waaraan hij nood heeft.

Een groepsleidster vertelde bijvoorbeeld over haar huwelijksproblemen. Eén meisje zei:"Waarom vertelt ze over haar problemen, daar hebben wij toch niets mee te maken". De anderen stelden het echter op prijs. Ze vonden het fijn dat de groepsleidster zich niet schaamde om haar eigen problemen te laten blijken. Ze hadden een echt mens ontmoet, vonden ze.

Een eerste grens ligt dus bij het kind. Wat kan het kind helpen? Op een gegeven ogenblik moet je je eigen problemen inslikken om aan de andere ruimte geven.

En een tweede grens ligt bij jezelf. Jij bepaalt wat je wel en wat je niet wil prijsgeven.

Een derde grens, en dat is wel de meest beklemmende, ligt in de maatschappij, de structuren, het werk. We moeten gebruik maken van het team. We moeten van elkaar leren wat wel en wat niet kan. Als we niet meer aanvoelen wat er te voelen valt, dan worden we ongeschikt voor het werk.

Hoe ga je nu met jezelf, met je eigen gevoelens om?

Een teambespreking gaat vaak voor een groot deel over het gedrag van de kinderen, over het lastig gedrag van de kinderen, daar waar het zou moeten gaan over de beleving ervan. Er zou ruimte moeten zijn voor alle gevoelens die elk teamlid opdoet tijdens het werk. Hun irritatie, hun afkeer van sommige jongeren moet kunnen geuit worden. Drijf op je vermogen tot sympathie voor kinderen. Maar gun elkaar ook het gevoel van antipathie. En gun elkaar ook de ruimte om die gevoelens te uiten.

Als de ene opvoeder een bepaald kind een etterbak vindt, maar een andere opvoeder kan met datzelfde kind goed opschieten, is er geen probleem. Moeilijker ligt het als het volledige team dat kind een etterbak vindt. Dan moet er toch één iemand proberen sympathie voor dat kind te ontwikkelen.

Het is mogelijk dat mensen die in hun gevoelsleven afgestompt zijn, dat gevoelsleven weer kunnen ontwikkelen en steeds meer en verder ontwikkelen. Daar ligt de eigen weg en opdracht, ook voor het team. Daar ligt de eigen ontwikkeling. Ik zei reeds in het begin dat alleen jijzelf voor jou en jouw werksituatie een passende methodiek kan ontwikkelen.

Hoe doe je dat?

Sta stil bij je ervaringen, wissel ze uit, schrijf ze op, denk erover na en kom zo tot je eigen methodische ideeën. Dit kun je echter niet voor altijd doen; als er een ontwikkeling plaats vindt in de instelling, moet je je vroegere methodiek bijsturen.