Start Omhoog

Hoe help je mensen?

Een visie 

Dr Frans E J Gieles, augsustus 2023

Een grondhouding

  • Benader de hulpvrager niet slechts als 'een gestoorde patiënt' met 'aangeboren ongewenst gedrag' dat veranderd moet worden in 'gewenst gedrag' inclusief 'correct denken', maar als een gehele mens die zoekt naar de oplossing van een of meer problemen.
  • Zie deze medemens niet als een wezen met 'door factoren bepaald gedrag', maar als een wezen met het vermogen tot handelen, die op grond van redelijke doelen en gevoelsmatige en redelijke overwegingen zijn handelwijze zelf kan kiezen.
  • Cruciaal in de grondhouding is 'het bij de ander zijn', dus bij diens verhaal en beleven, dus niet bij jezelf, je diagnose, je interventie, je 'techniek' (zoals het compleet verkeerd wel genoemd wordt: een mens is geen machine). Een basaal zelfbewustzijn vooraf en achteraf mag er zijn, ook een bewustzijn van wat het verhaal jou doet, maar dit alles op de achtergrond; de ander staat op de voorgrond.
  • Neem ruim de tijd, ook voor een bredere blik dan alleen 'het probleem' of, erger nog, 'de stoornis'. Dit in tegenstelling tot de huidige GGZ, die te veel in het model 'gedrag ? interventie ? snel resultaat' zit en te weinig tijd heeft of neemt voor de diepere oorzaken (ik zeg: bronnen) van het zichtbare gedrag. Je voorkomt dan dat je gaat spreken over 'Dat ADHD'tje van groep vier' in plaats van over Johnny.

Een methodiek

  • Leg vooreerst goed contact met uw medemens, en wel contact inclusief de schaduwkant, de voordien vaak onbespreekbare kanten van deze mens.
  • Hiertoe is het vereist dat de hulp vragende mens zijn eigen en ware verhaal kan vertellen en dat hier met aandacht en zonder oordeel naar geluisterd wordt.
    Dit is "De narratieve methode": Het verhaal dat verteld, beluisterd en beantwoord wordt. Niet het gedrag maar de betekenis die de mens geeft aan zijn gedrag.
  • Wat nodig is, is niet een 'professionele afstand' maar 'een professionele nabijheid'
  • Een eerste doel kan zijn: zelfacceptatie inclusief die schaduwkant: herkenning ervan en erkenning ervan als eigen. Voorwaarde hiertoe is dat u als helper die schaduwkant niet afwijst maar accepteert.
  • Voor beiden, helper en hulpvrager, is er nog iets nodig: acceptatie van het feit dat men leeft in een samenleving die nu eenmaal bepaalde grenzen heeft gesteld aan wat acceptabel doen en laten is. Hier in Nederland wordt dit niet bepaald door een almachtige dictator of generaal, maar door het democratische parlement dat de wetgever is en op zijn beurt een regering kiest én controleert. Er is een rechter die gedrag toetst, niet aan de eigen opvattingen, maar aan de wet.
    Je helpt iemand niet door hier samen gezellig op te gaan mopperen en illusies te koesteren, maar door de realiteit nu te aanvaarden zoals die nu is.
  • Deze realiteit is dat de wetgever geen gevoelens kan verbieden, noch ook gedachten, verlangens en overtuigingen, alleen daden kunnen verboden worden. In deze realiteit van hier en nu zullen helper en hulpvrager hun weg moeten gaan vinden. Er gezellig samen op mopperen helpt niet: ga samen op pad naar de juiste handelwijzen, het juiste doen en laten.
  • Wat ook aandacht verdient is het einde van de helpende relatie. Wat ik er zoal van meemaak, zegt dat dit het beste heel geleidelijk kan verlopen. De medemens neemt dan heel langzaam, stapje voor stapje, iets meer afstand. De frequentie van de ontmoetingen neemt langzaam af, het helpende contact stopt niet ineens, gaat eerder 'als een nachtkaarsje uit'. Het kan zich ook weer zo aandienen. Ik zeg vaak: "je kunt mij altijd bellen" en dat gebeurt dan ook vaak genoeg.
  • Op een vaak onderschat aspect van de methodiek wil ik hier nog even wijzen: de waarde van de stiltes in het gesprek. Praat niet steeds, luister vooral, wees niet bang voor de stiltes, want juist in die stiltes gebeurt er iets; juist dan kan er iets veranderen in het innerlijk van de ander.
  • Mocht er bij enkele mensen inderdaad na bepaalde daden iets van gedragscorrectie nodig zijn, dan alleen op basis van en binnen de hierboven geschetste methodiek en visie.
Een laatste punt bij 'methodiek' is dat deze, naast veel geduld, ook enige bescheidenheid vergt: je kunt niet alles. Klassiek is de uitslag van veel onderzoek naar het effect van therapie of andere vormen van behandeling: met een-derde van de mensen gaat het goed, met een-derde is het niet gelukt, en een-derde is nog in behandeling. De middelste een-derde kan dan nog twee kanten opvallen. Is het dan fity-fifty ofwel toeval? Nee, want als je helemaal niets doet zal de kans dat het misgaat toch echt groter zijn.

Deze cijfers kwamen ook tevoorschijn bij het onderzoek van destijds een stage- en scriptiestudent van mij die naspeurde hoe het met de oudpupillen van een behandelingstehuis was gegaan. Eén citaat is mij daarvan altijd bijgebleven:

"De groepsleiding heeft geen contact met mij kunnen krijgen. Ik hield dat af. Maar ze hebben het in elk geval wel geprobeerd."
Uit mijn geheugen meld ik dat er toch wel één goed contact was. Dat was met zijn oudste groepsleider, die ook buurman was van de instelling én boer die paarden hield. Zijn tamste paarden hielpen met de behandeling. Bij een paard mogen de stoerste jongens eerst best wel even hun angst laten zien én deze overwinnen. Contact dus, inclusief dit stukje schaduwkant, niet met een 'praat-groepsleider' (of orthopedagoog!) maar met een doe-groepsleider.

In een andere inrichting waar ik werkte had elk staflid ook individuele contacten met, in dit geval, de meisjes. Ook daar was een boer met paarden. Daar gingen de meisjes met mij graag even naar toe. "Zie je wel? Dat paard begrijpt mij!"

In beide instellingen waren ook kleindieren: konijnen, geitjes, bokjes. Deze riepen de zachte kant op bij de jongens en de meisjes. Het contact liep via het dier.

Zelfs het proberen contact te leggen - probeer vooral ook het doe-contact! - werkt al. We doen ons best, meer kunnen we niet doen. Ja, toch wel: we doen ook ons best om ook zelfkritisch naar onze eigen methodiek te kijken en deze te veranderen of zelfs vervangen door een betere.

Aandacht voor de nevenproblematiek

Vooral jonge mensen komen vaak binnen met een concrete vraag "Help help, …… " Naast of onder de concrete hulpvraag is er vaak ook nevenproblematiek van andere aard en orde.

Uit mijn ervaring vis ik op: suïcidaliteit, autisme, bipolariteit, psychosen, borderline, verslavingen, vroege hechtingsproblematiek en/of latere onthechtingsproblematiek, relatieproblematiek in gezin of partnerschap en heel veel angsten. Ook leeftijdsgebonden problemen. De ene problematiek kan de andere verbergen, vooral als de problematiek met identiteit te maken heeft: “Dit laat ik mij nooit afnemen!”

Ook dan geldt wat hierboven staat onder grondhouding en methodiek, ook als er toch iets van gedragscorrectie of een leerproces nodig is. De zelfhulpverlener kan dan heel goed samenwerken met de professionele helper, de professional kan heel goed samenwerken met de zelfhelper annex ervaringsdeskundige.

'Och ja ... ik leef ook best wel erg op mijzelf ... eerlijk gezegd toch best wel eenzaam ...'

Visie

Onder elke methodiek ligt een visie op de mens. Cruciaal in die visies is of men de mens ziet als een 'zich (altijd slechts) gedragend wezen', dan wel als een '(in potentie) handelend wezen'. Het verschil tussen 'de gedragsvisie' en 'de handelingsvisie' staat hieronder in een tabel.

Visie achter 'gedrag'

Visie achter 'handelen'

Gedrag is
datgene wat zichtbaar is van wat een organisme doet. Het kan op mensen of dieren betrekking hebben.

Handelen is
datgene wat de mens doet of laat én welke betekenis hij daaraan geeft. Dit is niet altijd zichtbaar, maar wel essentieel. Handelen is typisch menselijk.

Auteurs die 'gedrag' als kernbegrip kiezen zien de mens als een zich gedragend wezen, wiens gedrag bepaald wordt door wetten zoals die in de natuur gelden, dan wel door regelpatronen die aangeleerd zijn.

Auteurs die 'handelen' als kernbegrip kiezen zien de mens als een handelend wezen, als een wezen dat in staat is betekenis aan zichzelf en zijn wereld te geven, zich doelen, normen en regels te stellen en zijn handelwijze te kiezen.

Gedrag heeft oorzaken; deze determineren onder bepaalde condities het gedrag. En/of: Gedrag wordt bepaald door regels en is dus voorspelbaar en beheersbaar.

Handelingen worden gekozen op grond van motieven, waaronder normen of regels. Tussen motief en handeling zit een in principe vrije wilsbeschikking van de mens. De keuze is in principe rationeel te verantwoorden of behoort dit te zijn.

Het punt is niet zozeer dat een mens zowel gedrag als handelen kan vertonen, het punt is hoe de mens, hier de hulpvrager, benaderd wordt: als slechts een zich gedragend wezen of (ook en vooral) als een in potentie handelend wezen.

Een schrikbarend voorbeeld van de keuze voor een verkeerde methodiek kwam nog onlangs naar voren in de publiciteit. Het gaat om de "ABA methode" = Applied Behavioral Analysis voor autistische kinderen, overgewaaid uit de VS (het zal ook eens niet ...). Dit is pure gedrags'therapie' waarin de kinderen hun autistische = ongewenste gedrag moeten afleren en gewenst = 'normaal' gedrag moeten aanleren. Dit gebeurt via straffen en belonen.

Nu kwamen de ouders in het geweer. Zij vertellen dat dit voor hun kinderen een martelgang is, een traumatische ervaring. Het blijkt dat 90% van de kinderen daarna officieel de diagnose 'post-traumatische stress-stoornis' heeft gekregen. De methode vraagt van de kinderen, nee, dwingt hen tot gedrag waar ze niet toe in staat zijn. Juist wat hen rust geeft (ritmisch bewegen, 'fladderen') mogen ze niet meer doen. Zij moeten doen wat ze niet kunnen: sociaal en gezellig zijn, op straffe van eenzame opsluiting op de eigen kamer. De kinderen worden eens te meer in zichzelf gekeerd en vooral ook bang.
(Trouw, 23, 25 en 26 mei en 7 juli 2023)

Van visie naar methodisch handelen

Een gesprekspartner

"Gp" = mijn gesprekspartner; "FG" ben ik zelf."Gp" = mijn gesprekspartner; "FG" ben ik zelf.

Gp: "Een vrouw???? Ik kan helemaal niet tegen vrouwen! Die gaan je alleen maar domineren!"
FG: "... zoals je moeder ...?" Stilte ... en je passieve vader die je niet beschermde ...?" ... Stilte ...
Gp: "Dat was mijn lot als kind ... als enig kind ... Wat kon ik anders? Ik kon er niet tegenop ..." Stilte.
FG: zachtjes: "... en nu...?" Stilte. Gp: "Nog steeds niet ... "
FG: "... Je moeder was vaak boos op je ... Ik hoor nu ook een boosheid van je, op je moeder ... een boosheid van oude datum, zo te horen ..."
GR: "Ja! Een TRAUMA, mag je wel zeggen!"
Zo komt de onderliggende problematiek in beeld en in het gesprek - en ook boosheid mag er zijn. Er is contact includief de schaduwkant gelegd.

Pleegkind

Heel vroeg in de ochtend wek ik hem: het is tijd om zijn schoolbus te halen. Deze rijdt via verschillende scholen in de regio naar zijn school, een ZMOK VBO (Voorbereidend BeroepsOnderwijs voor Zeer Moeilijk Opvoedbare Kinderen).

Kind: "Ik ga niet naar die tering klote kut rotschool!"
Ik: "Wat is er zo tering aan die school?"
Kind: "Ze pesten me daar! Kan ik er wat aan doen dat ik er wat anders uitzie?"
Ik: "Oei, pesten, daar schrik ik van. Terwijl jij in de bus zit, is de directeur er vast al, dan ga ik meteen de school bellen."
Hij vloog zijn bed uit en haalde de vroege bus. Ik belde en kreeg meteen de directeur zelf aan de lijn. Ik vertelde van het pesten. De directeur zei dat hij daar meteen, diezelfde dag nog, mee aan het werk zou gaan. Hij zou de jongen ook wel opvangen bij de ingang van de school.
Ik kreeg een tevreden pleegzoon terug uit school.
Niet wordt het 'ongewenste gedrag' hier bestreden, noch ook 'gewenst gedrag' aangeleerd middels beloning of straf. Mijn reactie was mijn vraag, waarop ik meteen antwoord kreeg en meteen mee aan het werk kon gaan. Niet 'gedrag beheersen' maar contact inclusief de schaduwkant, ofwel 'de boodschap achter het gedrag verstaan en beantwoorden'.

Hetzelfde pleegkind:

“Ik eet die kanker tering troep hier niet! Ik moet dit gekke eten niet! Ik ben geen Turk! Mijn moeder, die kon tenminste koken!” [*]
  • [* In: Gieles, Dr Frans E. J., Goed communiceren* in lastige omstandigheden, het hart van de orthopedagogiek (* van hart tot hart); In: Communicatie, fundament van de orthopedagogiek; C. van Nijnatten, M. Mildenberg & R. de Groot (Red); Agiel, Utrecht 2007; ISBN 978-90-77834-28-2 < https://www.human-being.nl/Bibliotheek/goed_communiceren.htm > ]
In het artikel verzuim ik het te vermelden, maar toen ik gewoon even niets zei, kwam het achterliggende nare gevoel (de schaduwkant) naar voren:
“Waarom kan ik niet gewoon bij mijn moeder eten? Waarom hier? Waarom kan ik niet gewoon thuis wonen?” Later gevolgd door “… en mijn broertje wel? Dié is pas lastig!”
Na mijn uiting van begrip en medeleven vonden we de charmante oplossing: ook eens zelf gaan koken: menu kiezen, inkopen en koken, alias na het contact en het conflict ruimte scheppen om iets te creëren, niet alleen een maaltijd, maar ook gaandeweg meer een eigen stijl van leven, een eigen levenslijn scheppen.

Dus niet "Rust, Reinheid en Regelmaat", maar "C, C & C": Contact, Conflict oplossen, en dan Creatie van een eigen levensstijl" [*]

In dit artikel voeg ik er nog "een R, R & R" aan toe, namelijk "Ruimte naast enkele Redelijke Regels".

Ook hier: niet op het 'ongewenste gedrag' ingaan, wel even stil zijn en luisteren, waarna er het belangrijke 'gevoel achter het gedrag' tevoorschijn komt, gevolgd door begrip en empathie en het samen zoeken naar een oplossing die meer eigen keuzen, dus meer eigen leven mogelijk maakt.

De hulphond

Thuis heb ik op mijn centrale tafel een pluche oude ezel liggen; die bewaakt de theezakjes. Zij symboliseert de dominante grillige moeder. Op een stoel zit een pluche beer (of marmot, zeggen sommigen), het symbolische 'innerlijke kind', mij beide aangebracht door een jongeman die hier lang dagelijks, vaak meermalen per dag, langs kwam.

"Mijn ouders luisteren niet naar mij ... jij tenminste wel ... Eh... ga je morgen mee naar de huisarts? Ik vind dat eng, zo'n dokter ... straks gaat-ie je prikken. Bel je me dan even als ik op moet staan? ... Eh ... heb je nog iets te eten voor mij? Ik eet liever hier dan thuis ... "
Het eerste jaar ging ik ook mee naar de dierenarts voor zijn twee honden. Zo bleef hij rustig. Ik betaalde de rekening en gaf de factuur mee voor zijn moeder, die het bedrag vaak dezelfde dag nog terugbetaalde.
Het meegaan naar de artsen hielp ook omdat hij bij de arts zei "Ja, dokter", maar daarna vroeg wat die nu allemaal gezegd had. Contact dus inclusief de schaduwkant: zijn angsten, nervositeit en onbegrip van de medische termen.

Hiermee vergelijkbaar was de Turks sprekende jonge man die met zijn vrouw naar een gynaecoloog ging. Zij kregen een papier mee waar in het medische Nederlands stond geschreven hoe zij hun kinderwens konden vervullen. Het echtpaar zei “Ja, dokter” … en ging naar mij: “Hier begrijpen we niets van …” Een Turks woordenboek kwam op tafel en het ‘spreken met de handen’ werd ook een taal. Er is contact met de schaduwkant gelegd: het niet begrijpen.
Beste hulpverleners, neem toch de tijd voor de mensen ...
Later kwam ik het echtpaar weer tegen, trots en blij met een kinderwagen.

Bij mijzelf ligt een kleinere pluche Hulphond, door mij gekocht voor 'het goede doel'. Pluche dieren, maar ze kunnen spreken... en luisteren. Zij begrijpen de mens wel, net zoals honden, poezen, dolfijnen, paarden, dolfijnen en olifanten ... en vaak genoeg ook kinderen ... de mens haarfijn aanvoelen.

De hulphond spitst zijn oren als hij iets belangrijks hoort. Hij herhaalt dan het gevoelsmatig centrale kernwoord en zwijgt dan weer even.

De hulphond doet zijn best ...

Lees meer ...

Frans Gieles, Conflict & Contact, Proefschrift, 1992
< https://www.human-being.nl/Bibliotheek/cc/inh.htm >

De schaduwkant:

< https://www.human-being.nl/Bibliotheek/cc/h10_sv.htm#k. >
Het zichtbare doen en laten van bewoners (resp. groepsleiders) dat in de ogen van de groepsleider (resp. bewoners) onaangenaam en/of onjuist is en dat men dus liever niet ziet, maar dat, indien men dat doen en laten niet (slechts) als gedrag, doch (ook) als handelen -- dus als zinvol -- interpreteert, een boodschap kan overbrengen die in een hulp- of ontwikkelingsvraag vertaald kan worden.

< https://www.human-being.nl/Bibliotheek/cc/h11_3_4.htm >
Omgaan met de schaduwkant op verschillende manieren

< https://www.human-being.nl/Bibliotheek/cc/h11_3_5.htm >
Scroll omlaag tot “d. Die schaduwkant!”

Start Omhoog