Fethullah Gülen: Turkse voorvechter van tolerantie

Marianne Vorthoren, Opinieblad VolZin,  nr. 15 van 2008, 07 augustus 2008

Fethullah Gülen, een Turkse prediker die in eigen land omstreden is omdat hij het seculiere karakter van Turkije in gevaar zou brengen, krijgt langzaam maar zeker meer bekendheid in Nederland. Niet altijd in positieve zin. Een meerderheid in de Tweede Kamer (CDA, PvdA, SP en VVD) wil dat minister Ella Vogelaar van Integratie onderzoek doet naar organisaties in Nederland die zijn gedachtegoed zouden uitdragen.

Wie is Gülen eigenlijk en wat zijn zijn principes?

Fethullah Gülen wordt in 1941 geboren, als tweede kind van een gezin met acht kinderen, in Korucuk, een dorp in het oosten van Turkije. Zijn vader Ramiz is voorganger in de moskee en zijn moeder Refia zorgt voor het huishouden. Al jong krijgt Gülen les van plaatselijke geleerden.

Na de afronding van zijn opleiding tot voorganger en prediker vertrekt hij naar Edirne, in het westen van Turkije. Daar werkt hij vier jaar als voorganger totdat hij in 1966 als prediker wordt aangesteld in de kosmopolitische stad Izmir. Daar preekt hij in veel grote moskeeën. Van dan af zal hij geleidelijk aan uitgroeien tot een van Turkije's meest populaire predikers en geestelijke leiders.

Islamitische principes worden door Gülen uitgelegd met het oog op de actualiteit. Typerende thema's in zijn preken en publicaties (intussen verschenen al zo'n vijfentwintig boeken van zijn hand) zijn:

Hij drukt zijn volgelingen op het hart zich in woord en gedrag verre te houden van fanatisme en extremisme en wijst hen op het

"goddelijke geschenk" van de vergeving, waardoor wij mensen "boven de donkere wolken uitstijgen die aan onze horizon opdoemen en het licht van deze wereld zien".

Moslims moeten volgens hem niet treurig blijven terugblikken op een voor altijd verloren 'gouden eeuw', maar met alle mensen van goede wil samenwerken aan de realisering van een rechtvaardige, meevoelende en fatsoenlijke samenleving.

'Hodja efendi' (meester leraar) wordt Gülen in Turkije genoemd. Hij ontleent zijn faam niet in de laatste plaats aan zijn rol als volksopvoeder. Hij beklemtoont bij voortduring het belang van onderwijs, dat volgens hem nodig is om je als individu te laten verlichten.

Het denken van Gülen is inmiddels de inspiratiebron voor meer dan vijfhonderd scholen, vijf colleges en zes universiteiten, niet alleen in Turkije en Centraal-Azië, maar ook daarbuiten. Deze scholen staan bekend om hun moderne, seculiere karakter. Waar de staat een uur per week godsdienstonderwijs voorschrijft, zoals in Turkije, voeren ze dat uit.

Inzet voor dialoog

"Liefde is de reden van het bestaan en de essentie ervan en het is de sterkste band die schepselen bindt. Alles in het universum is het werk van God", aldus Gülen.

Hij is zich de afgelopen decennia steeds meer gaan inzetten voor de interculturele en interreligieuze dialoog. Hij ontmoet journalisten, schrijvers, kunstenaars, politici, zakenlui, sporters en wetenschappers van uiteenlopende overtuiging. Verder spreekt hij met de geestelijke leiders van de voornaamste religieuze gemeenschappen in zijn land:

In 1998 heeft hij een ontmoeting met paus Johannes Paulus II.

Om maatschappelijke kwesties in een breder perspectief bespreekbaar te maken, wordt in 1999 door de Stichting van Journalisten en Schrijvers in Turkije, waarvan Gülen erevoorzitter is, het Abant Platform in het leven geroepen. Aan dit platform doen nationale en internationale wetenschappers en denkers van verschillende religies en levensvisies mee. Het platform behandelt onderwerpen als democratie, scheiding van kerk en staat en de rechtsstaat.

Fethullah Gülen blijft een grote groep mensen inspireren, ook in Nederland, waar diverse organisaties op het gebied van onderwijs, media en interculturele en religieuze dialoog mede op zijn gedachtegoed zijn gebaseerd. Naast een stimulans tot maatschappelijke activiteiten vormen zijn boeken, artikelen en cassettes voor velen een bron van persoonlijke verlichting.

Wat wel de 'Gülen-beweging', of 'hizmet' (wat 'dienst' of 'dienstbaarheid' betekent) wordt genoemd, is volgens de Amerikaanse islam- en Aziëkenner Greg Barton in feite een uitgebreid, losjes verbonden netwerk van zelfstandige scholen, universiteiten, niet-gouvernementele organisaties en media- en uitgeversondernemingen.

Gülen wordt vaak verkeerd begrepen, zegt Barton, omdat er in de moslimwereld niets is wat met zijn beweging vergelijkbaar is. Oppervlakkig gezien lijkt zijn beweging enigszins op een sociale beweging in de trant van de Moslim Broederschap, onder meer bekend in Egypte. Nadere bestudering van de kernleer en waarden toont evenwel al snel aan dat deze beweging in geen enkel opzicht fundamentalistisch is.

De 'Gülen-beweging' kan men dan ook beter vergelijken met christelijke bewegingen en organisaties die actief zijn in het maatschappelijk middenveld. Dat Gülen in Turkije omstreden is omdat hij het seculiere karakter van Turkije in gevaar zou brengen, is in het licht van het voorgaande op zijn zachtst gezegd ongerijmd te noemen. Op het ogenblik verblijft hij overigens al enige tijd in de Verenigde Staten voor een medische behandeling.

Vrede als beginsel

Gülen wordt meestal gezien als intellectuele erfgenaam van de invloedrijke en geliefde geleerde en schrijver Said Nursi, die op zijn beurt veel ontleende aan de grote soefi 'Mevlana' ('onze leraar') Djalaal-ad-Din Roemi. Mevlana (1207-1273) neemt ook in het werk van Gülen een centrale plaats in.

Volgens de Vaticaanse islamdeskundige Thomas Michel is Roemi voor Gülen het ware gezicht van de islam, zonder grofheid, wreedheid of fanatisme. Deze negatieve aspecten zijn geen onderdeel van de islam maar er juist mee in strijd. Vrede, liefde, vergeving en tolerantie zijn fundamenteel. Als God belang hecht aan liefde, dan moeten we dit als een fundamenteel beginsel aanvaarden, betoogt de Turkse prediker.

Een wezenlijk kenmerk van Gülen is zijn streven naar een vrede die zowel individuen als de samenleving omvat. Juist in tijden van gewelddadige conflicten, die Turkije meermalen heeft gekend en die dwars door gezinnen liepen, riep Gülen zijn gehoor op om het hoofd koel te houden. Hij spoorde hen aan om geduldig te blijven werken aan een vreedzame toekomst.

Gülen houdt zich niet bezig met onderwerpen als een islamitische staat of met de invoering van islamitische wetgeving (sharia) hoewel sommige machthebbers hem daar herhaaldelijk van hebben beschuldigd. Er zijn in Turkije verscheidene rechtszaken geweest tegen hem gevoerd. Hij is keer op keer op dit punt vrijgesproken. Hij is tegen islamisme en fanatisme.

'De visie op de islam als een alles omvattende ideologie is geheel tegen de geest van de islam, welke de rechtsstaat voorstaat en openlijk onderdrukking tegen enig segment van de samenleving verwerpt", aldus Gülen.

Steun voor democratie

In zijn benadering van de islam legt Gülen de nadruk

Deze principes leiden bij hem juist tot steun voor de seculiere democratie. Barton:

"Voor Gülen betekent seculiere democratie de enige geschikte weg naar bestuur in de moderne staat. Koran en soenna (de profetische traditie, red.) mogen dan wel duidelijk zijn over godsdienstige waarden waarover men moet nadenken en die men moet hooghouden in de staat, toch bevatten ze geen blauwdruk voor de politiek.

De islam staat geen onveranderlijke vorm van regering voor, noch probeert hij daaraan vorm te geven. In plaats daarvan stelt de islam de basisprincipes op die wijzen naar de algemene eigenschappen van een regering. Hierbij laat de islam het aan de mensen over om het type en de vorm van bestuur te kiezen, afhankelijk van tijd en omstandigheden.

Gülen komt vaak specifiek op voor democratie met als argument dat het de meest geschikte vorm van bestuur is in de moderne tijd en dat het volledig in overeenstemming is met de islam."

Gülen ziet samenwerking met mensen van andere religies en levensbeschouwingen als een noodzaak: