Enge dromen ...

... en enge therapie - dit kan toch beter? 

Dr Frans E J Gieles, mei 2016

Moeras en vijanden met maskers

In Trouw van 18 maart 2016 vertelt Iris Pronk in de rubriek "het consult" over een meisje van negen jaar dat nachtmerries heeft of had. Het meisje "zinkt in haar dromen weg in een moeras. Ook dwaalt zij soms door een vreemde school vol vijandige, gemaskerde kinderen." 

Dit is eng en de moeder vraagt consult aan. De journaliste vraagt dan aan Jaap Lancee, klinisch psycholoog aan de Universiteit van Amsterdam en auteur van het boek 'Van je nachtmerries af', hier iets over te zeggen. 

Nachtmerrietherapie

Over Nachtmerries bij kinderen is weinig bekend, zegt Lancee, hoe bekend het ook is dat veel kinderen akelig dromen. "Meestal gaat het na hun twaalfde wel over." 

"Tot die tijd zouden moeder en dochter iets kunnen proberen dat lijkt op imagery rehearsal therapy, een bekende nachtmerrietherapie. Die is gebaseerd op inbeelding en herhaling, legt Lancee uit. 

Het meisje moet [curs. FG] zich haar nare droom eerst zo gedetailleerd mogelijk voorstellen [curs. FG]. Stap twee is het bedenken van een ander, vrolijker verhaal: Hoe zou het meisje willen dat haar droom afloopt? Blijkt het moeras toch vaste grond en komt ze al gauw in een zonnige bloementuin vol vriendinnen terecht?

Die verbeterde droom moet [curs. FG] het meisje opschrijven en overdag enkele malen inbeelden: 'Ik beland in een fijne bloementuin'. Dat helpt, weet Lancee. 

'Een nachtmerrie is een script dat zich herhaalt en dat gestuurd wordt door emoties en verwachtingen.' Het is zaak om het enge script - 'die groene vlakte is een moeras waarin ik verzuip' -  te vervangen door de herschreven geruststellende versie. [... ... ...] Mogelijk [is er] ook enige baat bij ontspanningsoefeningen voor het slapen gaan. [...]

Kunnen nachtmerries nog duiden op andere (psychische) problemen? [Lancee:] 'Ja zeker, maar de meeste mensen - en kinderen zeker - hebben gewoon nachtmerries.'

Hier krijg ik een nachtmerrie van

Het is maar te hopen dat de moeder geen consult heeft gevraagd bij de heer Lancee, duidelijk een gedrags-therapeut, maar bij een echte psycho-therapeut. 

Een gedrags-therapeut ziet de enge dromen slechts, louter en alleen als ongewenst gedrag, dat via een leerproces veranderd moet worden in, vervangen moet worden door gewenst gedrag. Hierbij is enige mate van dwang onontbeerlijk. Het meisje moet ... iets heel kunstmatigs doen, namelijk haar echte dromen, die vanuit haar echte innerlijk komen, uitgummen en vervangen door een van buitenaf bijna opgelegd beeld dat mooi moet zijn. 

Op haar emoties wordt in het geheel niet ingegaan. De gezins- en schoolsituatie blijven buiten beeld. Alleen de verwachtingen worden van buitenaf bijgestuurd, alsof je door een knopje om te zetten de innerlijke dynamiek verandert, alsof het innerlijk een mechaniek is, alsof de mens een mechanisch wezen is. 

Dit vind ik, gepromoveerd orthopedagoog, nu gruwelijk. Er is geen enkele aandacht voor het echte innerlijk van het meisje, alleen voor haar gedrag. Zelfs de vraag wordt niet gesteld naar de betekenis van deze dromen, naar het signaal, een kennelijk belangrijke boodschap, dat het innerlijk van het kind stuurt naar het droombewustzijn, op weg naar het dagbewustzijn, dus naar het handelen ter verbetering van wellicht de gezins- en schoolsituatie. 

Wat doet het innerlijk als zo'n kennelijk belangrijke boodschap genegeerd wordt: het zendt vroeg of laat dezelfde boodschap opnieuw uit, wellicht in een sterkere, dus engere vorm, totdat het boodschap verstaan wordt en daar iets mee gedaan wordt. Zo'n droom kan verstaan worden als een, wat ik noem, "kennelijk belangrijke boodschap" uit wat genoemd kan worden "de schaduwkant" van de psyche. Wordt de kennelijk belangrijke boodschap niet ontvangen, dan herhaalt deze zich. De enge dromen komen dan nog enger terug. De demon is uitgedreven, het huis is schoon, maar hij komt met zeven demonen weer terug (Mattheus 12:43-45). 

Psycho-therapie

Een psychotherapeut vraagt het meisje eerst haar verhaal, haar dromen, te vertellen, dus niet slechts deze zich voor te stellen, nee, ze te delen met een medemens. De therapeut oordeelt niet, maar betuigt zijn of haar medeleven, dat dit toch wel erg eng is. De therapeut luistert aandachtig en kiest kernwoorden uit het verhaal van het meisje, hier 'moeras', 'vijanden' en 'maskers', vraagt hierover door en blijft aandachtig luisteren. 

Hij vraagt moeder en dochter nog eens terug te komen. Met beide ouders bespreekt de therapeut de gezinssituatie en de gezinsgeschiedenis, van de geboorte af en van daarvoor. Voorts vraagt hij de moeder om contact met de school op te nemen, of gaat daar samen met de moeder en het meisje naar toe om de herkomst van die vijanden met maskers te ontdekken. Zij bespreken dit met de juf, die hiermee in de klas aan het werk gaat. 

Dan maakt hij/zij de spelkamer in orde: maakt daar van zand en planten iets als een moeras, legt enkele enge poppen of dieren klaar en legt ergens maskers neer, plus het nodige materiaal om te tekenen of te schilderen. Misschien ook nog een goede fee of een sterke man, een ridder of held. Dan begint de eigenlijke therapie, waarin de droom, het verhaal vanuit het innerlijk, gespeeld kan worden. De therapeut leeft intens mee met de gevoelens van het kind en herhaalt de kernwoorden uit haar verhaal. 

Al spelend en vertellend kan het verhaal zich dan ontwikkelen en kan er een nieuw verhaal ontstaan dat voortkomt uit het innerlijk van het meisje zelf. Meer dan hooguit enkele lichte suggesties hiertoe zal de therapeut niet geven - en steeds toetsen of het innerlijk van het kind hiermee kan instemmen. Misschien kan er een fee optreden, of een sterke zeeman of ridder te paard haar een hand toereiken? Kan een vogel of juf de maskers afrukken? Kan een tovenaar of engel er doorheen kijken? 

Het verhaal ontwikkelt zich, dus het kind ontwikkelt zich - en dit doet het kind zelf. Dit gebeurt niet door een leerproces, door herhaling van een bijna opgelegd script, maar door ontwikkeling van het eigen verhaal - en dus het kind - zelf. 

Intussen wordt thuis en op school gewerkt aan de verhoudingen, steeds op basis van de gevoelens en wensen die het meisje zelf aangeeft. Zo kan de bron van de enge dromen gaandeweg opdrogen en zowel de psyche van het meisje als haar sociale omgeving geschoond, ontwikkeld, hopelijk verbeterd worden. 

Narratieve therapie

Beste gedragstherapeuten, lees eens de volgende boeken: 

Of kijk desnoods ook nog even hier naar: 

Dit zijn passages uit