‘Behandeling’ door niet te behandelen?

Een aanfluiting van een ‘methodiek’ van ‘professionals’

Door Dr Frans E.J. Gieles, sociaal, klinisch en forensisch orthopedagoog. December 2023

In de NRC van 22 december 2023 lezen we een 53-jarige man die al 28 jaar in de tbs heeft gezeten en nu in zijn zesde kliniek zit. (53 jaar min 28 jaar is 25 jaar) […] Hij komt voor de rechter omdat hij is aangeklaagd voor het bezit van kinderporno.
Om een lang verhaal kort te maken: het OM vroeg vrijspraak omdat niet duidelijk en niet bewijsbaar was dat deze man dit in de eerste week van zijn verblijf op de afdelingscomputer had neergezet. De man zelf ontkent en krijgt vrijspraak.

Maar nu het lange verhaal.

Ik volg de NRC: Reportage … … door Freek Schravesande.
De rechter vraagt hem hoe lang hij al in de tbs zit. “28 jaar – en van behandeling komt het maar niet.”
[… De man] werd in 1997 veroordeeld wegens ontvoering en seksueel misbruik van een tienjarig meisje. Hij kreeg de tbs-maatregel opgelegd en begon voortvarend aan arbeid en therapie, maar telkens liep het vast. Dan waren er incidenten. Raakte hij in conflict met andere patiënten, de staf, eenmaal wist hij een kliniek te ontvluchten, en er werd in de klinieken al eens eerder vermeende kinderporno bij hem aangetroffen. […]

De klinieken waren na zulke incidenten telkens onverbiddelijk. Ze stuurden hem naar een volgende, waar nieuwe behandelaars weer nieuwe diagnoses stelden. Van antisociaal tot narcistisch en pedoseksueel. Zestien rapportages in totaal. En telkens liep hij weer vast.

Totdat in 2014, na zeventien jaar tbs, voor het eerst de diagnose autisme werd gesteld, met een behandelplan dat wél aansloeg. Stabiliteit, concludeerden de rapporteurs, dat had hij nodig. Want stress en overvraging leidden bij hem tot frustratie en delinquent gedrag.

Na die diagnose ging hij vooruit en mocht hij zelfs met transmuraal verlof – buiten de kliniek. Maar na één terugval was het systeem opnieuw onverbiddelijk. Weer andere kliniek, weer andere behandelaars. Weer liep hij vast. […]

Hij kreeg […] nog één kans, in de Rooyse Wissel, […] zijn zesde kliniek […] Dat was in oktober 2021. De rechtszaak diende … op 7 december 2023 …

Hij werd direct ‘op oranje’ gezet. Een jaar lang afdelingsarrest: elke stap door de gangen van de kliniek onder begeleiding. En de kliniek deed aangifte. […]
In de tussentijd kreeg hij vanwege de wederzijdse vertrouwensbreuk amper behandeling. Wéér amper behandeling. Ruim twee jaar lang.
Tot zover de NCR.

‘Behandeling’ door niet te behandelen?

Er waren ‘incidenten’. Ja, wat wil je: er zitten ‘moeilijke mensen’ samen in een leefgroep. Natuurlijk zijn er dan ‘incidenten’ en ‘conflicten’, je kunt erop wachten. Het is dan de taak van de groepsleiding, in de tbs-instellingen ook sociotherapeuten genoemd, om te helpen deze ter plekke en liefst voor de zon weer opkomt op te lossen. In mijn woorden: de kunst is om een incident niet te laten escaleren en het tot ‘een akkefietje’ te maken in het groepsklimaat dat therapeutisch (zou) moet(en) zijn, en dan de behandeling direct te intensiveren in plaats van dit twee jaar te stoppen. Dit laatste is absurd. Zesmaal overplaatsen nog meer.

Behandeling is de taak van een kliniek en dus van ieder die daar werkt. Behandelaars die gaan oordelen, veroordelen en straffen gaan op de stoel van de rechter zitten en maken zo zelf de basis van behandeling onmogelijk – zij zelf, niet hun cliënt of desgewenst patiënt. Het vaak zo wankele vertrouwen, niet van de kliniek in de bewoner ervan (vergeet dit maar – “Ze zitten er niet voor hun zweetvoeten” is de gangbare uitdrukking), maar van de bewoner in de kliniek (wees daar zuinig op), gaat dan verloren. Reken dit de behandelaar aan, niet de bewoner. Deze is niet volmaakt en hoeft dat ook niet te zijn. De bewoner komt de kliniek binnen mét zijn schaduwkant; daarvoor is hij/zij er juist.

Behandeling begint en werkt met contact leggen inclusief de schaduwkant, dus niet alleen met de mensen met brave voornemens en neiging tot bagatelliseren van hun problematiek en het vooreerst buiten zichzelf zoeken van de bronnen daarvan. Wat een buitenkansje is een ‘incident’, juist ook het ontdekken van kinderporno, voor (socio-)therapeuten om zulk contact te leggen en met die schaduwkant, de ongewenste en vaak niet zichtbare kant van de mens, bespreekbaar te maken en ermee aan het werk te gaan – direct, onmiddellijk en volhardend; niet (ver)oordelend maar onderzoekend en behandelend. Dit begint zelfs met acceptatie van die schaduwkant, niet als goed, maar vooralsnog als feit. Onderzoek dan niet (alleen) het label (de diagnose) van de mens in kwestie, maar het verhaal van deze mens, het persoonlijke verhaal dat voor ieder een ander verhaal is. Probeer samen een nieuwe versie van dit verhaal te vinden, een versie waarin het vastlopen niet al ingebouwd zit. Niet “Ik ben nu eenmaal zo”, maar “Ik ga de weg op naar een beter leven en ik zoek en benut de kansen daarvoor.”

Stabiliteit?

Mooi idee, maar stabiliteit bereik je niet door ‘Rust, Reinheid en Regelmaat’, prima voor baby’s, maar niet meer voor volwassenen en zelf al niet meer voor tieners. “R R & R” impliceert regels, en deze impliceren het gedrag beheersen, dus macht, dus conflicten, dus instabiliteit. ‘Helpen omgaan met instabiliteit’ is dan een beter devies. Leefgroepen zijn zelfs gediend met een zekere mate van instabiliteit, want dynamiek, dus groeikansen. Juist in de tbs is bekend dat ‘de volmaakte patiënt’ (qua gedrag) juist de moeilijkste patiënt is, want niet je echte patiënt, hooguit een masker van hem of haar, waarachter de echte medemens zich verbergt. Niet zelden komen juist deze patiënten tot recidive als ze weer vrij zijn en hun masker af kunnen zetten.

Wie kunnen dit doen en hoe?

Moet je hiervoor geleerd hebben? Nu ja, neem het voorbeeld van hierboven: autisme: prikkelovergevoelig, contextongevoelig, moeite met veranderingen. Nuttig om dit te weten, maar daarna gaat het niet om kennis van symptomen, maar om de vaardigheid en grondhouding om het verhaal van deze mens zonder te oordelen te beluisteren en empathisch te begrijpen, waarna je samen op weg kunt gaan naar een poging tot beter leven.

We weten dat juist onder obsessie en agressie angst verborgen kan zitten. Daarna heb je als (socio-)therapeut de vaardigheid en grondhouding nodig om ermee in contact zien te komen: met de schaduwkant. De zichtbaarheid van deze ‘donkere kant’ van de mens mag nooit aanleiding zijn om de mens weg te sturen, maar dient de therapie, juist dit werken met schaduwkant, geïntensiveerd te worden, door mensen met tolerantievermogen en empathisch vermogen, en heel veel geduld.

Bronnen en meer

Tbs

Leonie Holtes: Ervaring niet vereist … een jonge psycholoog over haar werk in een tbs-kliniek; Podium, Amsterdam 2013
[Wel levenservaring s.v.p. – FG]

Jan Willem van den Berg, Sabine Noom & Maaike van den Breemer: Mijn Positief Levensplan – Trainershandleiding en Werkboek. De Forensische Zorgspecialisten, Postbus 174, 3500 AD Utrecht, 2015