Geen vrede zonder vrijheid en rechtvaardigheid

Vredesweeklezing, Ambassade van Vrede Deventer, 25 september 2014

Bertus Hendriks

Verslag: Frans Gieles

Mandaatgebieden

Intussen kwam in Europa, maar ook in de koloniën en mandaatgebieden, het nationalisme op, samen met de Zionistische beweging. Eigen staten werden nagestreefd en zelfs al beloofd. De opstanden werden onderdruk door Engeland en Frankrijk. In Irak kwamen nieuwe heersers, neergezet door het Westen. Deze werden gesteund door sunnitische notabelen die in ruil voor hun steun grondgebied kregen toegewezen. In het land van stammen en nomaden werden zij de grootgrondbezitters – en de generaals. Het gebied van de Koerden werd onder de verschillende nieuwe staten verdeeld: een tijdbom.

'Joodse grond'

In Palestina, het huidige Israël, kwam een nieuw type joden te wonen, namelijk de niet-religieuze joden die politiek meer socialistisch georiënteerd waren.  Zij kochten veel grond en claimen het recht op nog meer grond. Zo ontstond er ‘joodse grond’ die ‘dus’ door joodse arbeiders bewerkt moest worden. De Palestijnen moesten maar een stukje opschuiven – lees: ze werden verdreven, al in de jaren ’20. Er was toen al behoefte aan “een ijzeren muur” rond die gebieden. Er ontstonden joodse instituties die later staatsinstituties zouden worden. Men streefde economische groei na, want die groei zou de immigranten wel welkom gaan heten. Hier liggen de wortels van de conflicten van nu.

Dictaturen

Syrië en Libanon waren eerst één land, tot het nationalisme weer een kunstmatige grens trok. De Arabieren verlangden naar meer Arabische eenheid, toen nog socialistisch ingekleurd. Het werden dictaturen: Nasser, Sadat, Sadam Hussein en anderen.

Deze vorm van socialisme mislukte. Vanaf 1967 kwam het islamisme daarvoor in de plaats; dit maakte zich los van socialisme, maar ook van kapitalisme en communisme. Zo werd het fundamentalisme. Het Westen sloot deals met deze dictaturen: stabiliteit, anticommunisme … en olie, in ruil voor geen bemoeienis met de interne politiek – lees: dictatuur.

Toen kwam 1979 met de Iraanse revolutie van Khomeiny en zijn conservatieve achterban. Paniek: de olievoorziening kwam in gevaar. Irak verscheen als bondgenoot van het Westen, tegen Iran. Er volgde en lange oorlog tussen beide landen. Saddam voelde zich daarna veilig en machtig genoeg om Koeweit binnen te vallen, met al een oogje op Saoedi-Arabië – lees: olie. Het werd een gevecht van sunnieten tegen sji’ieten en Koerden. Hier greep het Westen in ten gunste van Koeweit en de Koerden.

Moslim Broeders

Wat bleef waren de dictators, de onderdrukking van opstanden … en de moskeeën: die kun je niet sluiten. Je kunt er wel stilletjes in opstand komen; dit deden de Moslim broeders. Zij zagen hun kans met de Arabische ‘Lente’. Zij wonnen, niet via strijd maar via de stembus. Zie Egypte. Daarna werden zij weer verdreven, nu niet via de stembus maar door het leger. Wie bleven waren de jongeren, zwaar gefrustreerd en teleurgesteld in ‘de democratie’ annex het Westen. Zij (be)keerden zich tot het fundamentalisme.

Syrië

In Syrië begon het protest vreedzaam, maar het bewind, Assad en de Alevieten hebben de strijd gepolitiseerd en religieus-sektarisch gemaakt – en gemilitariseerd. Het was en is geen religieus conflict, het is een conflict tussen stammen en clans, zoals ook het conflict tussen Irak en Iran er niet een tussen sekten was maar tussen landen. In Syrië begon het protest op het platteland, het gebied van de traditioneel conservatieve en slecht opgeleide boeren en moslims. Het werd een volksopstand, dus bedreigend voor het regiem. Het conflict tussen stammen en clans werd religieus en geopolitiek van aard – en militair bestreden, naar de gewoonten in deze regio, zoals ook in Irak.

Sunnieten en sji'ieten

Na 2003, ‘de inval’, werd Irak ingedeeld langs sektarische lijnen: Sunnieten, Sji’ieten en Koerden. Hoera, verkiezingen? Nee, wel verkiezingen maar geen hoera. De sji’ieten wonnen en begonnen,  ‘dus’ de sunnieten te onderdrukken en uit te sluiten. Dus kwamen de sunnieten massaal in opstand. De VS maakten een keuze: zij gingen samen met de sunnieten strijden tegen de sji’ieten en Al Qaeda. Uiteraard kwamen er ook sji’ietische milities op. De sunnieten werden hiervoor niet beloond, maar vooral sinds en door Maliki onderdrukt en buitengesloten. Maliki hield alles in sji’ietische hand door macht en geld te geven aan de sji’ietische geestelijken en stamleiders die dus rijk werden van deze verdeel-en-heers-politiek. Dus kwamen de sunnitische geestelijken, stamleiders  en jongeren in opstand.

ISIS & IS

Dit is de ontstaansgrond van ISIS., later IS, dat vanuit Syrië zonder moeite optrok naar Irak. Was er geen grens? Alleen een kunstmatige grens, ooit met een liniaal getrokken dwars door de stammen, sekten en clans heen. ISIS kon Irak zo maar binnentrekken, mede omdat daar vanaf 2003, ‘de inval’, alles wat in handen was van de Baath-partij ontbonden was. Gevolg: ressentiment bij de voormalige officieren van leger, politie en geheime dienst, die zich gaarne aansloten bij ISIS om de nu gehate sji’ieten te bestrijden. Ressentiment ook tegen de corruptie van het Maliki-regiem waarvan het leger nu vooral uit sji’ieten bestond. Maar een sji’iet vecht niet, stelt zijn leven niet in de waagschaal om sunnieten te beschermen. Het leger trok het uniform uit en vluchtte, met achterlating van het ooit door de VS geschonken zware wapentuig. Zo werd ISIS een machtige strijdmacht van 7.000 gemotiveerde, gedisciplineerde en goed bewapende strijders die zonder moeite Mosul innamen.

Vragen uit het publiek

De vragen uit het publiek waren onder twee hoofdvragen te rangschikken:

1. Hoe gaat het nu verder?

2. Hoe zou het verder moeten gaan?

Hoe gaat het nu verder?

IS alias Da’ish , een samenvoeging  van Dawlah Islamiiyyah (Islamitische Staat) staat voor, en is, de voorhoede van een veel bredere (protest)beweging: de verzamelde onvrede van de sunnieten. Deze vormen een minderheid in Irak, maar een meerderheid in het gehele Midden-Oosten.

Het is een gelegenheidscoalitie. De vroegere Baath-partij/-beweging is au fond seculier, slechts islamitisch pro forma. Men wil de macht terug. Voor hen is er ook een klein islamitisch falikaat geweest in Rahmani, neergezet door fanatieke jonge strijders. Dit was zo streng dat de stamhoofden, de geestelijken en de middenklasse  ertegen in opstand kwamen: zo wilden zij niet leven. Het falikaat verdween. Zo schat ik nu ook IS alias Da’ish in als tijdelijk.

Er is nog een gelegenheidscoalitie: die van de sunnieten met Saoedi-Arabië, waar de wahibitische sunnieten wonen, rijke individuen, conservatieven die sji’ietische heiligdommen verwoesten onder aanvuring van haatpredikers. Er gaat ‘beschermgeld’ in een islamitisch jasje naar de sunnieten in Irak, ook wapentuig als aanvulling van de wapens, afkomstig van de VS, die het Iraakse leger heeft achtergelaten. Daarmee vecht men ook tegen de Koerden die veel zwakker bewapend zijn.

Het land Saudi-Arabië is ook rijk aan olie, dus geld; het is zelf-voorzienend, in die zin onafhankelijk – en wars van de Moslim broeders die daar “een terreurorganisatie” heten, hoe gematigd deze in feite ook zijn.

Een ietwat wonderlijke gelegenheidscoalitie is die tussen de VS en aartsvijand Iran, het sji’ietische land dat nu in het geweer komt tegen de sunnieten van IS/Da’ish. Toch kan dit tot een oplossing leiden. Iran steunt Hezboallah in Libanon en Syrië – niet vanwege religieuze motieven maar vanwege geopolitiek streven naar macht. Iran zou zo maar Assad van Syrië kunnen laten vallen – en zelfs Israëli gaan erkennen.

Tja, maar wanneer verandert Iran eens?

Moeizaam, moeilijk. Er is een welwillende president Rohani nu, maar rijker en machtiger zijn de conservatieve en fel nationalistische  geestelijken met hun Opperste Leider en hun machtige en rijke Revolutionaire Garde. Toch is Iran in de dagelijkse praktijk heel seculier; het volk wordt die mollahs wel moe. Aan de andere kant van de gelegenheidscoalitie is er in de VS veel weerstand tegen samenwerking met Iran en iets van vriendschap met Iran’s vijand Saoedi-Arabië.

Over ‘samenwerking’ gesproken: pas wel op voor complottheorieën, vooral die beginnen met “De VS heeft stiekem …”. Immers, die dictaturen zijn wel ondersteund door het Westen, maar van oorsprong zijn ze home made in het Midden-Oosten.

Wat willen die IS/Da’ish-mensen nu eigenlijk met dat inhumane kalifaat?

Zij willen een kalifaat zoals dat er was rond het jaar 650 en verder – althans: zoals zij dit zien, te weten ‘zuiver islamitisch’ en sterk gericht tegen “de Westerse Kruisvaarders”.  Het is het ideaal van jongeren met bakken frustraties en sterke weerstand tegen zowel Assad als Israël, de VS en ‘Het Westen’, bovendien fanatieke moslims: ‘het doel heiligt de middelen’. Ook zien we het winner effect: succes trekt mensen aan.

Vreemd? Wij hadden in ‘onze tijd’ Vietnam, met de Duitse RAF als extreme reactie. Niets menselijks is de mens vreemd.

‘Laat ze, als ze zo graag een kalifaat willen!’

Tja, in het kalifaat is geen enkele oppositie of afvalligheid mogelijk. Daarom schat ik het ook in als tijdelijk. Het zal in zichzelf vastlopen. Maar het is nu wel érg dodelijk … Dit kun je niet ‘laten’, dit is niet meer humaan. Je moet dan wel ingrijpen, beschermen. De Koerden verdienen onze bescherming, net als de mensen in Oekraïne. Dat laten we ook niet zomaar bezetten door de Russen.

Turkije is NAVO-lid – wat doet de NAVO?

Turkije speelt door zijn ligging een cruciale rol. Het heeft echter een dubbele agenda, of nog meer agenda’s. Turkije is sterk tegen Assad van Syrië; de grens naar Syrië staat open voor wie hem wil bestrijden. Koerden doen dit, maar Turkije bestrijdt ook de Koerden in eigen land. Turkije is NAVO-lid en formeel een kandidaat voor de EU – maar ook is er een sterke islamisering van het land gaande. Dit levert nogal wat strijdige agenda’s op.

Wat kan Nederland doen?

Wij zijn een klein land met maar bescheiden mogelijkheden. Actie zal via de EU en de VS moeten lopen.